BÖLGEMİZDE İLK ÇIKAN GAZETE ADI “KARS” ve RUSÇAYDI
Bölgemizde yayınlanan ilk gazete 1883 tarihli olup Rusça basılan "Kars" adlı gazetedir...
BÖLGEMİZDE İLK ÇIKAN GAZETE ADI “KARS” ve RUSÇAYDI
Bölgemizde yayınlanan ilk gazete 1883 tarihli olup Rusça basılan "Kars" adlı gazetedir...
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK
VİLAYET GAZETESİ "KARS"*
Dr. Alper Alp**
Özet
Bu makalede 1883-1917 yılları arasında yayınlanan, Kars Vilayet idaresinin
resmi yayın organı olan Kars gazetesi incelenmektedir. Gazetenin ya-
yın politikası, bölüm başlıkları, içeriği tanıtılmıştır. Askeri valiliğin ve Çarlığın
daha üst makamlarının talimatları, vilayetteki adli ve idari sistem, eğitim politikası
ve müesseseler, ekonomik durum ve faaliyetler, meskûn halkın kültür ve
yaşayışı konularında yayınladığı yazılarla gazetenin tarih araştırmaları açısından
taşıdığı kaynak niteliği vurgulanmıştır. Bölge ve yerli halk hakkındaki
resmî görüşü ortaya koyması bakımından gazetenin bu konudaki bakış açısı
ele alınmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kars Vilayeti, Rus İdaresi, Askerî Vali, Karapapaklar,
Eğitim.
AS A RESOURCE FOR THE HİSTORY OF KARS
PROVİNCE NEWSPAPER "KARS"
Abstract
In this paper; Kars newspaper which is the public broadcasting
organization of Kars Provincial Administration and was broadcasted
between the years 1883 and 1917 is analyzed. Broadcasting policy of the
newspaper, subheading and content are introduced. Resource quality of
the newspaper in the sense of instructions of higher authority of military
governorship and Czardom, judiciary and administrative system of the
province, education policy and institutions, economic situation and
activities, culture and living of people and historical researchers of the
Bu makale Gazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenen
proje kapsamında Petersburg'da tarafımdan yürütülen araştırma faaliyetlerinin
sonuçlarından biridir.
Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012
Alper ALP
newspaper were emphasized. Perspective of the newspaper was
considered in the sense of presenting political view about people of the
district and locals.
Key Words: Kars Province, Russian Administration, Military
Governor, Karapapaks, Education.
Giriş
Kars Vilayeti 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın henüz devam ettiği
bir sırada 13 Kasım 1877 tarihinde Savaş Tazminatı olarak Ruslara verildi.
Ruslar Kars’ın siyasi, iktisadi, kültürel, mimari açıdan gelişmesine çok büyük katkıda bulundular…
Kars sancağı ve çevresindeki yerleşim yerlerinin bir idarî bölge çerçevesine
alınması ile oluşturulmuştur1.
Başlangıçta Vilayet Şuragel, Kağızman, Tahtinskiy, Zaruşad,
Ardagan ve Oltu olmak üzere altı okrug ile Çıldır, Horasan ve Posof
pristavstvalarından2 meydana gelmekte idi3. 27 Haziran 1883 tarihinde
vilayetin idari taksiminde yeniden değişikliğe gidilmiştir. Yeni düzenleme
ile Kars vilayeti dört okrug ve on dört uçatskaya4 bölünmüştür.
Buna göre Kars okrugu, Ağbaba, Zaruşad, Şuragel, Kars ve Soğanlı
uçastkalarından oluşmaktaydı. Ardahan okruguna, Ardahan, Posof, Çıldır
ve Gelskiy uçastkaları bağlı idi. Kağızman okrugu, Kağızman, Nahiçevan
ve Horasan uçastkalarından oluşmaktaydı. Oltu okrugu ise Oltu ve
Tauskertskiy uçastkalarından meydana gelmekte idi5. Kars Vilayeti bu düzenleme
ile idarî taksim açısından nihaî şeklini almıştır. Kars Vilayetinin
ilk yöneticisi General İvan Popko'dur. 18 Haziran 1878'de onun yerine
Tuğgeneral Viktor Antonoviç Frankini atanmıştır. 13 Nisan 1881 tarihinde
görevinden ayrılan Frankini'niden sonra bu göreve Aleksandr İgnatyeviç
Grosman tayin edilmiştir6.
Kars gazetesi de bu vali döneminde yayınlanmaya başlamıştır.
1 Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars Vilayeti, İstanbul-2010, s. 32. Candan Ba
dem bu çalışmasında gazete hakkında kısa bir bilgi vermekle yetinmiş ve gazetenin
verilerinden son derece sınırlı bir şekilde faydalanmıştır.
2 Okrug ve pristavstva idari bölgelerinin Türk mülkî idare sistemindeki karşılıkları kaza
ve nahiyedir.
3 R.G.İ.A. (Rusya Devlet Tarih Arşivi), F.932 , Op.1 , D.306. , L.2.
4 Uçastka olarak belirlenen idari bölgenin de nahiyeye eşdeğer olduğu söylenebilir.
5 "Karsskaya Oblast v 1883 godu", Kars, No: 48, 27 Kasım 1887, s.4.
6 Badem, a.g.e. , s.38.
90 TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
A. Kars Gazetesinin Genel Özellikleri ve Yayın Politikası
4 Ocak 1883 tarihinden itibaren Kars Vilayeti'nin resmî yayın organı
olarak yayınlanmaya başlayan Kars Gazetesinin son sayısı 28 Şubat 1917
tarihinde çıkmıştır. Haftalık bir gazete olan Kars'ın 34 yıl süresince toplam
1779 sayısı yayınlanmıştır. Yılda 52 sayı olarak çıkan gazetenin 1888 ve
1914 yıllarında 53'er sayısı yayınlanmıştır. Gazetenin genellikle çıkış günü
salıdır. Ancak bazı yıllarda çarşamba, perşembe ve cuma günlerinde de
yayınlandığı olmuştur.
Kars Gazetesi resmi kısım, gayri resmi kısım ve ilanlar kısmı olmak
üzere genel olarak üç ana kısımdan oluşmaktadır. Başlangıçta gazete dört
sayfadan ibaretti. Ancak daha sonra özellikle ilanlar kısmının geniş tutulması
sebebiyle gazetenin zaman zaman 14 sayfaya kadar genişlediği görülmektedir.
Kars gazetesinin yayın politikası birinci sayısında okuyuculara ilan
edilmiştir. Buna göre, gazetenin öncelikli amacı yeni kazanılan vilayeti
bütün yönleri ile öğrenmek; vilayetin mevcut durumu ile gelişmesi ve imarına
yönelik alınan kararlar hakkında Rus toplumuna doğru bilgiler vermektir7.
Askerî Vali'nin kalem odası bünyesindeki matbaada basılan, program
bakımından vilayet bülteni niteliğinde olan Kars gazetesinin resmî
kısmında genellikle Askerî valinin genelge ve emirlerinin yayınlanması,
ayrıca zaman zaman daha üst askerî makamların, bakanlıkların emirlerine
ve kararlarına da yer verilmesi planlanmaktaydı.
Gayri resmi kısımda ise vilayetle ilgili coğrafî, topografik, tarihî, arkeolojik,
istatistikî, etnografik bilgiler verilmesi ön görülmekte idi. Bunların
dışında söz konusu kısımda vilayetteki mutadın dışındaki vakıa ve hadiseler,
meteorolojik gözlemler, tarım ve köy işleri ile ilgili makale ve bilgiler,
tarım rekoltesi, zanaat, ticaret, fabrikalar, panayırlar, pazarlar, çeşitli dernekler,
vilayette tanınmış ve diğer ünlü kimseler hakkında bilgi veren yazılar
yayınlanacağı belirtilmiştir8.
7 "Otdel Neofitsialnıy" , Kars, No: 1, 4 Ocak 1883, s.1.
8 "Mestnie İzvestie" , Kars, No: 1, 4 Ocak 1883, s. 2.
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012
Alper ALP
B. Gazetenin İçeriği
Gazetenin 34 yıllık koleksiyonu incelendiğinde konu bakımından ilan
edilen yayın politikasına uygun olduğu görülmektedir. Gazetenin resmî
kısmında Askerî valinin emir ve talimatlarının yanı sıra gerektiğinde Kafkas
Askerî Bölge Yönetimimin emirleri, İçişleri ile Savaş Bakanlığının genelge
ve talimatları, Çar'ın ferman ve buyrukları da yayınlanmaktaydı.
Gayri resmi kısımda gazetenin ilk yıllarında yerel haberler, karma kısım,
rehber, resmi ilanlar, ticari ilanlar, fıkra, narh başlıkları bulunmakta
idi. İlk birkaç yıldaki bu düzenleme daha sonraki yıllarda sürekli değişiklik
göstermiştir. İlanlar, fıkra ve narh başlıkları gazetede sonuna kadar muhafaza
edilmiş, ancak diğerleri yerel haberler başlığı altında birleştirilmiştir.
Bununla birlikte gazetenin yayın muhtevasında büyük değişiklikler olmamıştır.
Yerel haberler kısmında vilayetteki yollar, bu yolların nitelikleri, yeni
inşa edilmekte olan yollar ve önemleri hakkında değerlendirmeler yer almaktaydı9.
Kars'ta Rus idaresi tarafından yeni yollar yaptırılmaya başlanmıştır.
Örneğin, 1884 yılında yapımı devam eden yollar şunlardı:
Kars-Gümrü, Kars-Kağızman, Kars-Sarıkamış, Kars-Ardahan, Nahçivan
yolu, Kuloğlu yolu, Ahılkelek-Ardahan-Oltu yolu, Sarıkamış-KarakurtBaşköy,
Karahamza-Sarıkamış yolu. Bu yolların yapımında ihtiyaç duyulan
işgücünün önemli bir kısmı yerel halka yüklenen angaryalar ile karşılanmaktaydı10.
Bunlardan sadece Kars-Gümrü yolu şose, diğerleri stabilize
yollardı11.
Devlet ve cemaat okulları, bu okullardaki öğrenci sayısı, milliyetlerine
ve mensup oldukları dinlere göre öğrencilerin dağılımı hakkında bilgiler
verilmekte ve tablolar yayınlanmakta idi12.
9 "Poseşenie Karsa Ministrom Putey Soobşeniya", Kars, No:40, 4 Oktabra1883, s.2; "O
znaçenii predpolojennıh k postroyke v Karsskoy Oblasti Dorog" , Kars, No: 23 , 4 Hazi
ran 1896, s.3.
10 "Karsskaya Oblast v 1884 godu, IV. Obşestvennoe Blagoustroystvo i Blagoçinie" , Kars,
No: 11, 12 Mart 1886, s.2-3.
11 R.G.İ.A. , F.1284, Op.223, D.227, L.37 ob.
12 "Otçet o Karsskom Gorodskom Uçilişe" , Kars, No: 12, 22 Mart 1883, s.3, "O postanovke
v Kagızmanskom Normolnom Uçilişe" , Kars, No: 42, 18 Ekim 1883, s.3. , "Karsskaya
Jenskaya Şkola" , Kars, No:43, 25 Ekim 1883, s.2. , "Protokol soedinennogo Zasedaniya
Russkih Uçebnıh Zavedeniy" , Kars , No: 44, 1 Kasım 1883, s.2-3. , "Otçet Komiteta
Jenskoy Şkoli" , Kars , No: 4 , 24 Yanvar 1884, s.2, "Vedemost O Nahodaşihsa v
Karsskoy Oblasti Uçebnih Zavedeniah" , Kars , No: 18, 1 Mayıs 1884, s.3 , "O
92 TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
Vilayetteki yargı sistemini ortaya koyan haberler, meydana gelen ad-
li vakalar bu kısımda üzerinde durulan konulardandır13. Vilayette yargı
sistemi temel olarak askerî idare kanunlarına dayanmaktaydı. Ancak yerli
ahali arasında çıkan ölüm ve yaralanma ile sonuçlanmayan olaylar neticesinde
işlenen suçlarla ilgi davalar ile miras ve aile davaları meclis adı verilen
bölgesel mahkemelerde görüşülmekte idi. Bu mahkeme heyetini kaza
yöneticisinin başkanlığını yaptığı bu mahkeme heyetinin diğer üyeleri bir
kadı ve ahali tarafından seçilen iki temsilci idi14. Kars'taki vakıf ve camilerin
idaresi de özel bir komisyona bırakılmıştı. Komisyon başkan olan şehir
kadısı ve Müslüman halk tarafından seçilen iki üyeden müteşekkildi15.
Sağlık hizmetleri, halkın hastalıklar hakkında bilgilendirilmesi, salgın
hastalıklara karşı alınan tedbirler, uyarılar, bunların Kars ahalisi üzerindeki
etkileri de gazete sayfalarının bu bölümünde yer bulan önemli bilgilerdendir16.
Yerel haberler bölümünde, Kars vilayetinde kurulan yardımlaşmaya,
eğitim kurumlarını desteklemeye, ticarî kuruluş ve faaliyetlere kredi sağlamaya
yönelik dernek ve vakıflar, bunların yıllık faaliyetleri hakkında ya-
yınlanan haberler vilayetin Rus hâkimiyeti altında şekillenen sosyal ve
ekonomik hayatının ortaya konulması bakımından dikkate değer veriler
sunmaktadır17. Vilayetteki demografik hareket, doğum-ölüm oranı, Rusya
Tserkovno-Prihodskih Şkolah" , Kars, No:27, 4 Temmuz 1900, s.3, " K Voprosu O
Mujskom Srednom Uçebnom Zavedenii v Gorode Karsa" , No: 23, 10 Haziran 1903, s.2.
, "İstoriçeskiy oçerk Karsskogo Gorodskogo Uçilişa za 25 let Ego Suşestvovaniya", No:
48, 29 Kasım 1905, s.3-4, "Ministerskie Narodnie Şkolı Karsskoy Oblasti v 1907 g. ,
No: 18, 29 Nisan 1907, s.2-3.
13 "O Koliçestve Grajdanskih Del Voznikşih v Karsskom Mirovom Sude", Kars, No: 27, 3
Temmuz 1885, s.2 , "Vedemost" , Kars, No: 18, 30 Nisan 1886, s.2, "Vedemosti,
Sluçavşihsa v Karsskoy Oblasti v Tçenii Dekabra Mesyatsa 1888 g., Kars , No:3 , 20
Ocak 1889, "Sudebnaya Zametka" , Kars, No: 37 , 10 Eylül 1891, s.2-3.
14 R.G.İ.A. , F.932, Op.1, D.306, L.14-14 ob.
15 R.G.İ.A. , F.1284, Op.223, D.227, L.35.
16 "Sanitarno-assenizatsionnoe Delo" , Kars, No: 10, 8 Mart 1883, s.2 , "Neskolko Slov O
Sanitarnom Sostayanii Karsa, No: 10, 7 Mart 1885, s.2, "Osobogo soveşaniya,
sostayavsogosa po rasporajeniyu Voennogo Gubernatora Karsskoy Oblasti, dla
obsujdeniya predupreditelnih i na slujay poyavlenie holeri sanitarnıh mer po gorodu
Karsu 27-28 Marta 1890 goda" , Kars, 8 Mayıs 1890, s. 1-3, "Svedenie O Hode
Holernoy Epidemi v Karsskoy Oblasti", Kars, No: 36, 8 Eylül 1892, s.2,
"Pravitelstivennie Meri Protiv Holeri" , Kars, No: 10, 9 Mart 1893, s.1-3.
17 No. 41, 1883, "Ustav Obşestva Borbı s Zaraznımi Boleznami" , Kars, No: 49, 3 Aralık
1896, s.3-4, "Otçet O Deyatelnosti Karsskogo Otdeleniya Obşestva Belogo Kresta" za
1897, Kars, No:3, 20 Ocak 1898, s.3, "Otçet Pravlenii Obşestva Bspomoşestvovanii
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012 93
Alper ALP
içlerinden ve Anadolu'dan gelen Ermeni ve Rum göçmenlerin sayıları, yerleştirildikleri
bölgeler, vilayet merkezi ve bağlı idari birimlerdeki nüfus yapısı,
artış oranları hakkında bilgiler de söz konusu kısımda bulunmaktadır18.
Gazetede yer verilen önemli bilgi kaynaklarından biri de vilayete ait
yıllık raporlardır. 1882 yılı raporuyla başlayan bu yayın aralıklarla devam
etmiştir. 1883, 1884, 1885, 1886, 1889, 1891,1892, 1894, 1904 yıllarına ait
veriler de gazete yayınlanmıştır. Bu raporlarda içerik ve kapsam yönünden
farklılıklar bulunmakla birlikte genel olarak tasnif edildiğinde şu başlıklardan
oluştuğu görülmektedir: Bölge ve nüfus, ahalinin iktisadi faaliyetleri,
asayiş ve nizam, halk eğitimi, halk sağlığı, hayvan hastalıkları, ulaştırma,
vergiler19.
1884 yılından itibaren gazeteye telgraflar kısmı eklenmiştir. Bu kısımda
dünya genelinde meydana gelen siyasî gelişmeler, devletlerarası
ilişkiler, Rusya'da cereyan eden çeşitli vakıalar, Osmanlı Devleti'nin Balkan
devletleri ile ilişkileri, Ermeni meselesi ve bu meseleye büyük devletlerin
müdahaleleri sınırlı da olsa takip edilebilir niteliktedir20. 1906 yılından
sonra telgraflar kısmı kaldırılmış, 1914 yılında Birinci Dünya Savaşının
başlaması ile birlikte yeniden telgraflar kısmının geniş bir şekilde yeniden
gazetede yer almıştır. 1914 sonrasında bu kısımda tamamen savaşla ilgili
haberler verilmekte, Kafkasya cephesindeki gelişmeler ise hemen her sayıda
yayınlanmakta idi. Gazete vasıtasıyla bu veriler vilayetin daha küçük
idarî birimleri esas alınarak da zaman zaman kamuoyuna aktarılmaktaydı.
Kars, Ardahan, Oltu, Kağızman gibi bağlı idarî birimlerin yıllık olarak hazi-
Bednim g. Karsa za 1910", Kars, No: 15, 12 Nisan 1912, s.2 , "Obzor Uçrejdenii
Melkogo Kredita Karsskoy Oblasti za 1910", Kars, No: 35, 30 Ağustos 1911, s. 4, "Otçet
O Polojenii i Operatsiyah Kreditnıh Kooperitov v Karsskoy Oblasti za 1912 god" , No:
28, 9 Temmuz 1913, s.3.
18 "Po Povodu Pereseleniya v Oblasti Grekov", No: 35, 30 Ağustos 1883, "Polojenie
Vselentsev Grekov", Kars, No: 3, 17 Şubat 1884, s.3, "Vedemost O Narodonaselenii
Karsskoy Oblasti po Natsionalnastam i veroispovedaniam" , Kars, No: 6 , 7 Şubat 1884
, s.2.
19 Kars vilayetinin yıllık raporları gazetede yukarıda belirtilen yıllarla sınırlıdır. Ancak
1881-1912 yıllarına ait raporlar Rusya Devlet Tarih Arşivinde (Petersburg) bulunmaktadır.
20 "Telegrammı" , Kars , No: 38, 18 Eylül 1885, s.1-2 , "Telegrammı" No: 41 , 9 Ekim 1885
, s.1 , "Telegrammı" , Kars , No: 10 , 5 Mart 1885 , s.2 , "Telegrammı", Kars, No: 46 , 13
Kasım 1885, "Telegrammı" , Kars , No: 41, 9 Ekim 1890, s.2. , "Telegrammı" , Kars , 5
Nisan 1895, s.2.
TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
neye katkıları karşılaştırmalı olarak verilmekte ıdı 21. Gazetede 1883 yılından
itibaren haftalık meteorolojik gözlemler de yayınlanmıştır. 1893 yılına
kadar düzenli olarak yayınlanan gözlemler, sonraki yıllarda giderek daha
seyrek yayınlanmaya başlamıştır. 1904 yılından itibaren ise meteorolojik
verilere gazete yer verilmemiştir.
Fıkra kısmında ise pek çok farklı konuda ilginç yazılar yayınlanmıştır.
Kars'ta yaşamakta olan farklı dinlere ve etnik kökenlere mensup halkların
kültür ve geleneklerini konu alan yazılar bulunmaktadır. Kars hakkında
Gürcü efsaneleri, Ermeniler'in kutsal günleri, Ermeniler'de doğum ve vaftiz
süreci, Müslüman halkın inanışları, kutsal mekânları, Rus Sektantların22,
Yezidiler'in kültür ve inançları vs. söz konusu kısımda halk kültürüne dair
yayınlanan yazılara örnektir.
Bunların yanı sıra Rusya Tarihi, Rusya'nın genişleme sahası, meşhur
Rus aydınları hakkında yazılar da fıkra bölümünde yer almıştır. Bununla
birlikte gazetenin bu bölümü Rus-Japon Savaşı ve 1905 devrimini izleyen
süreç dışında yerel niteliğini korumuştur. Gazetenin genel içeriği dairesinde
bulunan farklı konulardaki yazılar bu bölümde boy göstermiştir. Gazetede
narh kısmı düzenli olarak yayınlanmıştır.
Bu durum belli başlı gıda ve ihtiyaç maddelerinin fiyatlarını gazetenin
yayınlandığı 34 yıl boyunca takip etme imkânı vermektedir. Gazetenin
bu kısmında; ekmek, un, dana eti, kuzu ve keçi eti, kaz eti, sakatat, domuz,
21 "Sravnitelnaya vedemost o dohodah kaznı po horosanskomu, Nahiçevanskomu i
Kagızmanskomu Uçastkam Kagızmanskogo Okruga, No: 4, 24 Ocak 1885, s.2 ,
"Sravnitelnaya Vedomosti O Dohodah Kaznı Po Oltinskomu i Ardaganskomu
Okrugam, No: 13, 28 Mart 1885, s.2, "O sostayanii Ardaganskogo Okruga k 1-mu
Yanvara 1888 goda" , Kars , No: 29, 15 Temmuz 1888, s.3-4. , "Obzor Oltinskogo
Okruga za 1892 goda", Kars, No: 16, 20 Nisan 1893, s.3-4, "Smeta Dohodov Mesteçka
Kagızmana na 1912" , Kars, No: 11, 12 Mart 1913, s.3-4.
22 Sektant'ın kelimesinin iki anlamı vardır. Birincisi herhangi bir dinî tarikatın üyesi olan
kişi demektir. İkinci anlamı ise dogmatik görüş ve kanaatleri ile farklılaşan dar bir
grubun menfaatlerini gözeten kişi demektir. Bkz. A.P. Evgeneva, Slovar Russkogo
Yazika v çetıreh tomah, Moskva-1999, s. 70; Kars'a göç eden Rus asıllı halka bu ismin
verilmesinin sebebi ise Çar Aleksey Mihailoviç zamanınıda yapılan kilise reformuna
karşı çıkarak Rusya'nın çeşitli vilayetlerine göç etmeleridir. Bkz. İlber Ortaylı, "Çarlık
Rusyası Yönetiminde Kars" , Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: IX, Sene: 1978'den ayrı basım,
s.350. Kars'ta Malakanlar olarak bilenen Sektantlar; Duhoborlar, Subbotnikler ve
Malakanlar olmak üzere ü gruba ayrılmaktaydılar. Kars gazetesinde bunların her birine
ait kültürel unsurları yansıtan yazılar bulunmaktadır. Bu konuda geniş bilgi için
bkz. Sergey Petrovskiy, Molokane ili Duhovnıe Hristiane", Odessa-1908.
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012 95
Alper ALP
koyun, sığır yağları, yumurta, bal, tereyağı, soğan, patates, pancar, tuz, gaz
yağı ve mum fiyatları gösterilmektedir23.
C. Gazetenin Bölgeye ve Yerel Halka Bakış Açısı
Kars ve havalisinin Rusya hâkimiyetine girdiği ilk yıllarda Müslüman
Türk nüfusun büyük bir ekseriyete sahip olduğu bilinmektedir. 1881 yılında
Rus yönetimi tarafından yapılan ilk sayımın sonuçlarına göre Kars vilayetinde
toplam nüfus 125.634'tür24. 1882 yılında bu sayı 145.412'ye çıkmıştır.
Toplam nüfus içerisinde Müslüman Türk nüfus yaklaşık % 62'lik bir orana
sahipti. Bu oranın karşılığını oluşturan rakamlar da dikkat çekicidir. Vilayette
yaşamakta olan Müslüman Türk ahalinin nüfusu 89.958' idi. Buna
karşılık Rus, Ermeni ve Rumlar'ın oluşturduğu gayri Müslim ahalinin nüfusu
ise 54.578 idi25. Rus yönetimi bu nüfus yapısından memnun değildi. Bu
konudaki değerlendirmeler gazete sayfalarında yer bulmakta idi. Kars Valisi
General Frankini'nin bölgeye atanmasıyla gözetilen hedef izah edilirken
bu yaklaşım açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Gazetenin ifadesiyle; General
Frankini'nin temel amacı, Rusya'nın iç vilayetleri ile yeni elde edilen
bölge arasında organik bağlar kurmak ve bu bağları güçlendirmek vasıtasıyla
Rus vatandaşlığı esasını sarsılmaz bir şekilde bölgeye yerleştirmekti.
Bu hedefe varılmasını sağlayan uygulama da Gümrü şehrini Soğanlı Dağları
ile birleştiren anayol boyundaki mıntıkada Rus yerleşim yerleri kurulmasıdır26.
Kars vilayetine sınır olan Gümrü'nün önemi Kars'ın Tiflis ile bağlantı
noktasını oluşturmasıdır27. Kars'ın Rusya için stratejik önemi de bu
23 "Taksa", Kars, No: 41, 9 Ekim 1884, s.3-4, "Taksa", Kars, 9 Ağustos 1895, s.3-4, "Taksa,
Kars, No: 11, 13 Mart 1907, s.5.
24 RGİA, F.932, Op.1, D.306, L. 3 ob.
25 Badem, a.g.e. , s. 50.
26 General Frankini 1844 yılında Topçu Akademisinden mezun olmuştur. Kırım Savaşı
sırasında Sivastopol kalesinin savunulmasında gösterdiği başarı ile dikkati çekmiştir.
Daha sonra Knez Baryatinskiy'in komutası altında Kafkasya'da görev yapmış ve Şeyh
Şamil'in esir edildiği 1859 yılındaki savaşa katılmıştır. 1860 yılından itibaren on yıl boyunca
İstanbul'daki Rus elçiliğinde askeri istihbarat şefi olarak görev yapmıştır. 1870
yılında tuğgeneral rütbesiyle Kafkas ordusuna atanmış, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşına
kadar bu görevi devam etmiştir. Kars'ın Rusya hâkimiyetine girmesinden kısa bir
süre sonra oluşturulan yeni vilayetin askerî valiliğine atanmıştır. Bu göreve getirilmesinde
Türkçe'yi çok iyi derecede bilmesinin önemli rolü vardır. Ayrıca İngiltere'nin
Hindistan'da, Fransa'nın Cezayir'de uyguladığı kolonizasyon politikası hakkında incelemelerde
bulunmuştur. Bkz. "Viktor Antonoviç Frankini", Kars, No: 33, 18 Ağustos
1892, s.1.
27 Ortaylı, a.g.e. , s.346.
96 TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
durum ile yakından ilgilidir. Rus idarecilere göre Kars Rus ileri harekâtı
durumunda Anadolu'nun kapısı olan Erzurum önünde önemli bir bölge,
Osmanlı ilerleyişi karşısında ise merkezi Tiflis olan Kafkasya'nın anahtarı
idi28.
Kars'ın Osmanlı hâkimiyetinden çıkmasından sonra Rusya ile Osmanlı
Devleti arasında 1879'ta yapılan İstanbul Antlaşmasına göre üç yıl
içinde Kars'ın Müslüman Türk ahalisi bölgeyi terk etme hakkına sahip olacaktı29.
Antlaşmanın söz konusu maddesinin bu hükmüne dayanarak yaklaşık
70.000 Müslüman Türk vilayeti terk etmiştir30. Türk ahalinin şehri terk
etmesi de gazete sayfalarında olumlu bir gelişme olarak yankı bulmuştur.
Bunun vilayet için bir kayıp anlamına gelmeyeceği, bunların yerini Rus
idaresi açısından daha güvenilir olan Hıristiyan unsurların doldurabileceği
şeklinde yorumlar gazetede yer almıştır31. Hem terk edenlerin yerlerine
hem de daha sonra yeni nüfus kitleleri olarak Türkiye'den gelen Rumlar,
Ermeniler ve Rusya'nın çeşitli vilayetlerinden gelen Rus sektantlar yerleştirilmiştir32.
Kars Vilayetinde Müslüman nüfusun toplam nüfusa oranı Rus hâkimiyeti
dönemi boyunca her geçen yıl azalarak gelmiştir. Buna rağmen
1914 yılında Müslüman ahalinin nüfusu 178.321'dir33. Hıristiyan nüfus ise
yaklaşık 185.000'e ulaşmış durumda idi34. Müslüman nüfusun sahip olduğu
yüksek bir miktara rağmen vilayet gazetesinde ahalinin bu kısmına nispetiyle
orantılı bir önem verilmemesi gazetenin Müslüman Türk ahaliye karşı
olan tutumunu açıkça ortaya koymaktadır.
Müslüman nüfus vilayet valilerin yıllık raporlarında olduğu gibi gazetede
de şu dört kısma ayrılmakta idi: Türk, Türkmen, Karapapak, Kürt. Bunlardan
Kürtler'in vilayetin diğer Müslüman kavimlerinden farklı bir dil konuştuğu
vurgulanmakta idi. Türkmenler'in ise inanışlarında birtakım farklı
özellikleri olduğu belirtilmekteydi35. Kaparapaklar da Sünni ve Şii olmak
üzere iki gruba ayırıyorlardı. Karapapaklar'ın dil ve kültür bakımından farklı
28 "Strategiçeskoe Znaçenie kr. Karsa" , Kars, No: 45, 1902, s. 2.
29 Boris Esadze , "Oçerki Karsskoy Oblasti", Kars, No: 5, 29 Ocak 1913, s.2.
30 Ortaylı, a.g.m. , s.349.
31 Devitskiy, "Putevie Nabroski" , Kars, No: 1, 3 Ocak 1901, s.2.
32 "Hronika" , Kars, No: 33, 17 Ağustos 1893, s.3-4, M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi,
İstanbul-1953, s.553.
33 R.G.İ.A. , F.821, Op.133, D. 545, L.139
34 Badem, a.g.e. , s.50.
35 Burada Türkmen olarak adlandırılan ahali Kars Alevîleri'dir. Bkz.
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012
Alper ALP
bir özellikleri bulunmamakla birlikte hayat tarzı açısından diğer Türk ahaliden
farklı oldukları ifade edilmekte idi36. Böylelikle Müslüman nüfusun
aslında etnik ve kültürel açıdan homojen bir yapı arz etmediği belirtilmekte,
farklılıklar derinleştirilmeye veya derin gösterilmeye çalışılmaktaydı.
Gazete'nin bölgeye bakış açısını yansıtan bir başka önemli nokta da
Kars'ın esas yerli halkının Gürcü ve Ermeni unsurun teşkil ettiği, dolayısıyla
bölgenin kadim Hıristiyan yerleşim alanlarından yolundaki iddiaları idi37.
Posof gelenek ve görenekleri ele alınırken bura halkının Türkleşmiş Gürcüler
olduğu savunulmuştur38. Van'da bulunan Urartu dönemine ait yazıtların
Ermeni dilinden farklı olmasına rağmen eski Ermeni krallığı sınırları içerisinde
bulunduğu için Ermeni yazıtları olarak adlandırılabileceğinin belirtilmesi
gazetenin bölgeye bakış açısını ortaya koyan diğer bir ilginç örnektir39.
Gazetede bölgenin Hıristiyan geçmişine bu kadar vurgu yapılmasında
Kars'ta Rus hâkimiyetini pekiştirecek olan Hıristiyanlığın bütün kurumları
ile yerleşmesine katkı yapma düşüncesi önemli rol oynamıştır. Zira
gazete Kars vilayetinde kiliselerin yapılmasına, Hıristiyan dini öğretim kurumlarının
ve derneklerinin kurulmasına özel önem vermekte idi40.
SONUÇ
Rus Çarlığının hâkimiyetine giren yeni bölgelerde kurulan vilayet
idareleri tarafından resmî nitelikli bir süreli yayın neşredilmesi gelenektir.
Kars gazetesi Rus idare sisteminde oluşmuş bu geleneğin bir ürünüdür.
Gazete 34 yıl gibi uzun bir süre haftalık olarak neşredilmiştir. Bu dönem
Kars'taki Rus hâkimiyetinin de önemli bir kısmını kapsamaktadır. Vilayetin
güvenlik, ulaşım, sağlık işleriyle ilgi icraatlar, askeri yönetim kadrolarına
36 "Karsskaya Oblast v 1886 godu, Naselenie, Harakteristika Plemena", No. 9, 26 Şubat
1887, s.3.
37 "İstoriçeskie Pamyatniki Karsskoy Oblasti" , No:18, 3 Mayıs 1883, s.2-3; "Hronika",
Kars, No: 12, 18 Mart 1888, s. 2; Devitskiy, "Putevie Nabroski" , Kars, No:3, 16 Ocak
1901, s.2.
38 "Nravı i Obiçayi Poshova" , Kars, No:15-17, 1883, s.2-3.
39 K.P. Patkonov, "Vanskie Nadpisi", Kars, 7 Şubat 1994, s.2-3.
40 "Hronika" , Kars, No: 1, 6 Ocak 1889, s.2-3; "Hronika", Kars, No: 40, 3 Ekim 1889, s.3-4;
"Hronika", Kars, No: 6, 11 Şubat 1892, s.3 ; "Lal-Oglinskoe Tserkovno Prihodskoe
Uçilişe" , Kars, No: 8 , 25 Şubat 1892, s.2, "Hronika", Kars, No: 49, 7 Aralık 1893, s.3;
"Osveşenie tserkvi-şkolı v seleni Horoşem Zaruşadskogo Uçastka" , Kars, No: 8, 20 Şu
bat 1901, s.3; Ustav Karsskogo Bratstva vo imya Cvyatitela i Çudotvortsa Nikolaya" ,
Kars, No: 1, 6 Ocak 1909, s.5-6.
98 TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
dair düzenlemeler, memurların tayin ve azilleri gibi valiliğin aldığı bütün
kararlar, yayınladığı talimatlar bu süreçte gazete yer almıştır. Kars gazetesi
şehirdeki Rus yönetiminin kronolojisini sunmaktadır.
Rus idaresinin uygulamalarıyla nüfus yapısında, ekonomik durumda,
sosyal yapıda, adli sistemde, kültür ve eğitim alanında meydana gelen
değişimler de gazetenin söz konusu dönemle ilgili sağladığı verilerin bir
diğer boyutunu oluşturmaktadır.
Kars'ta Rus yönetimi boyunca nüfus oranında Hıristiyan unsur lehine
olan bir değişim yaşanmıştır. Bu durumun orta çımasında vilayet yönetiminin
Anadolu'dan Rum ve Ermeni, Kafkasya'dan da Rus ve Ermeni köylülerinin
bölgede yerleşmesi teşvik edici tutumu önemli rol oynamıştır. Ekonomik
gelişme ve Rusya ile entegrasyon için kredi kuruluşlarının ve ticari
kooperatiflerin kuruluşu desteklenmiş, Kafkasya ile bağlantıyı sağlamlaştıracak
yolların yapımına ağırlık verilmiştir.
Adli sistemde Müslüman ahaliye aile hukuku çerçevesinde bazı imtiyazlar
tanınmış, bunun dışında askeri yönetim bölgesi olarak Kars'ta Rus
yargı sistemi geçerli olmuştur. Kurulan dernekler ve açılan okullarla Rus
sosyal hayatının temelleri atılmış ve bunu sağlamlaştıracak kitle hazırlanmaya
başlamıştır. Bütün bu faaliyetlerin somut örnekleri gazete sayfalarında
boy göstermiştir.
Gazetenin ortaya koyduğu diğer bir husus Rus hâkimiyetinin yerel
halka bakış açısıdır. Orta Asya'nın yerli halkı için kullanılan ve uzak, az
gelişmiş anlamlarına gelen "tuzemnıy" kelimesi Kars'ın yerli Müslüman
ahalisi için de dışlayıcı ve tahkir edici bir deyim olarak gazete sayfalarında
kullanılmıştır. Yerli Müslüman halk arasındaki etnik, kültürel ve mezhepsel
farklıklar vurgulanmıştır.
Böyle bir tutumun hedefi bölgede Rus hâkimiyetinin önünde tehdit
oluşturabilecek güçlü ve büyük nüfus bütünlüğüne sahip bir tebaa yapısı
oluşmasını engellemekti. Bütün bu özellikleri ve ihtiva ettiği bilgilerle Kars
gazetesi bölgenin Rus hâkimiyeti altında geçirdiği tarihi süreç açısından
oldukça önemli bir kaynak durumundadır.
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012
Alper ALP
KAYNAKLAR
Arşiv Belgeleri
R.G.İ.A , F.821, Op.133, D.545.
R.G.İ.A, F.932, Op.1, D.306.
R.G.İ.A, F.1284 , Op.223, D.227.
Kitaplar ve Makaleler
Badem, Candan, Çarlık Yönetiminde Kars Vilayeti, İstanbul-2010.
Evgeneva, A.P. , Slovar Russkogo Yazika v çetıreh tomah, Moskva-1999.
Ortaylı, İlber "Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars" , Tarih Enstitüsü Dergisi,
Sayı: IX, Sene: 1978'den ayrı basım.
Petrovskiy, Sergey, Molokane ili Duhovnıe Hristiane", Odessa-1908.
"Taksa" , Kars, No: 41, 9 Ekim 1884, s.3-4.
"Viktor Antonoviç Frankini", Kars, No: 33, 18 Ağustos 1892, s.1.
"Strategiçeskoe Znaçenie kr. Karsa" , Kars, No: 45, 1902, s. 2.
Devitskiy, "Putevie Nabroski" , Kars, No: 1, 3 Ocak 1901, s.2.
Devitskiy, "Putevie Nabroski" , Kars, No:3, 16 Ocak 1901, s.2.
"İstoriçeskie Pamyatniki Karsskoy Oblasti" , No:18, 3 Mayıs 1883, s.2-3.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin Kars Tarihi, İstanbul-1953.
Patkonov, K.P. , "Vanskie Nadpisi", Kars, 7 Şubat 1994, s.2-3.
"Karsskaya Oblast v 1883 godu", Kars, No: 48, 27 Kasım 1887, s.4.
"Karsskaya Oblast v 1884 godu, IV. Obşestvennoe Blagoustroystvo i
Blagoçinie" , Kars, No: 11, 12 Mart 1886, s.2-3.
"Karsskaya Oblast v 1886 godu, Naselenie , Harakteristika Plemena", No.
9, 26 Şubat 1887, s.3.
"Mestnie İzvestie" , Kars, No: 1, 4 Ocak 1883, s. 2.
O Kolıçestve Grajdanskih Del Voznikşih v Karsskom Mirovom Sude", Kars,
No: 27, 3 Temmuz 1885, s.2.
100 TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
KARS TARİHİ BAKIMINDAN BİR KAYNAK OLARAK VİLAYET GAZETESİ "KARS"
"O znaçenii predpolojennıh k postroyke v Karsskoy Oblasti Dorog" , Kars,
No: 23, 4 Haziran 1896, s.3.
"Otdel Neofitsialnıy" , Kars, No: 1, 4 Ocak 1883, s.1.
"Sanitarno-assenizatsionnoe Delo" , Kars, No: 10, 8 Mart 1883, s.2
"Vedemost O Nahodaşihsa v Karsskoy Oblasti Uçebnih Zavedeniah" , Kars,
No: 18, 1 Mayıs 1884, s.3.
EKLER
Vilayet Gazetesi Kars'ın 4 Ocak 1883 Tarihli İlk Sayısı
TSA / Yıl: 16 S: 1, Nisan 2012
Alper ALP
Rus Çarlığının Sınırları İçindeki Kars Vilayeti'nin Haritası
TSA / YIL : 16 S: 1, Nisan 2012
