Agiri’de Şeyh Zahir Ve Şeyh Abdurrahman Kardeşler

AÄžRI KURD CUMHURÄ°YETÄ°..

Agiri’de Åžeyh Zahir Ve Åžeyh Abdurrahman KardeÅŸler

Ağrı İsyanı (1926-1933)

Uzmanlar AÄŸrı isyanı Kürt isyanları içerisinde en organize en çaÄŸdaÅŸ isyan olma özelliÄŸine sahiptir belirlemesinde bulunuyorlar. Bu özelliÄŸin ortaya çıkardığı modern Kürt milliyetçiliÄŸinin ilk organizasyonlarından olan 5 Ekim 1927'de Lübnan'ın Bihamdun kentinde kurulan Hoybun örgütünün organize ettiÄŸi bir isyandır. Bayrağı, marşı, siyasi ve askeri organizasyonu olan bir isyandır.

13 Åžubat 1925 te baÅŸlayıp 31 Mart 1925 te biten Åžeyh Sait isyanından sonra Kürt coÄŸrafyasında yeniden milliyetçilik duygularının kabarmaması için Åžark Islahat Planının bir parçası olarak çıkarılan bir sürgün kanunu ile Kürt, aÄŸa, ÅŸeyh ve beylerini batıya sürgün kararına karşı baÅŸlatılan bu isyan devletin Kürt coÄŸrafyasını yeniden dizayn etme politikalarına karşı milliyetçi duygularla gerçekleÅŸmiÅŸtir.

Em.Kur.Alb.ReÅŸat Hallı, (Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar (1924-1938) adlı kitabında, isyancılarla Türk Ordu birlikleri arasındaki ilk çatışmaların, 16 Mayıs 1926'da meydana geldiÄŸini yazıyor:

AÄŸrı Kürt Cumhuriyeti

Kürdistan coÄŸrafyasının dört parçasından gelen ve çeÅŸitli din, mezhep, meslekten aristokrat, aÅŸiret reisi, kasaba eÅŸrafı, dinsel önder, asker ve sivil aydın yan yana gelip, ulusal bir ÅŸemsiye altında el ele tutuÅŸmaya karar verdiler. Kürdistan Teali Cemiyeti, TeÅŸkilat-ı Ä°çtimaiye Cemiyeti, Kürd Milli Fırkası ile Kürt Ä°stiklal Cemiyeti, 5 Ekim 1927 tarihinde birleÅŸerek, Xoybûn cemiyetini kurdular. Xoybûn, kendini hep Kürt Ulusal BirliÄŸi biçiminde nitelendirdi.

Ä°hsan Nuri PaÅŸa, Broye Heski Telli, Åžex Evdılkadır, Åžêx Zahir, Ferzende Beg, Halis Bey, Hüseyin PaÅŸa oÄŸulları Memo ve Nadir Beyler, Edoyê Azîzî, Seyid Resul, Åžemikanlı Timur AÄŸa, Sêvdîn Beg, Geloili IÄŸdırlı Numan Efendi gibi çok sayıda önder, iki Ermeni temsilcisi ile Osman Sebri ve Hesen HiÅŸyar gibi Kürt aydınları da AÄŸrı'ya gelmiÅŸlerdi.

 Ä°hsan Nuri PaÅŸa, Hareketin başına geçerek, siyasi, askeri, ekonomik, sosyal ve basın-yayın çalışmalarını da içeren bir programla mücadeleyi yönetmeye baÅŸladı.”

AÄŸrı Ä°syanında tüm aile bireylerini kaybeden Åžeyh Zahir’i tanıyalım

Åžeyh Zahir 1896 yılında IÄŸdır’ın Karahacılı köyünde dünyaya gelir. Babası Åžex Emer, annesi Hazal hanımdır. Xezal hanım Azizan aÅŸiretinden olup Edoye Azizinin akrabasıdır. Åžêx Emer (Åžuro) çok cesur biri olarak Osmanlı-Rus savaşında ciddi baÅŸarılar elde eder. Åžeyh Zahir Seyit Taha Nehri Hazretlerinin soyundandır. Bölgede tanınması, hekimlik yapması, adil bir insan oluÅŸu ve çok sayıda dili bilmesi (Rusça,Farsça,Kürtçe,Türkçe) birtakım devlet yetkililerinin dikkatini çeker.1924’te dönemin kaymakamı Sadri bey tarafından Tuzluca (Kulp)’a tuz tekel müdürü olarak tayin edilir. 1925’te vuku bulan Åžeyh Said ayaklanmasına sempati duyuyordu. Bu nedenle bazı devlet yanlılarının ÅŸikâyetiyle görevinden alındı. Åžêyh Zahir, silah kaçakçılığı yaptığı ihbarları sonucu zor durumda kalınca, ortadan kaybolmaktan baÅŸka yol bulamaz. Bu kaybolmadan sonra Åžêyh Zahir, AÄŸrı dağı direniÅŸinde görülür.

Ailesi isyana katılıyor

Bunun üzerine, kardeÅŸleri Yusuf, Abdurrahman, Tahir, Habib, Ali yengesi Hedé(Emine Hanım) ve Amcasının oÄŸlu Abdulbari eÅŸi Bülbül Hanım. DiÄŸer direniÅŸçiler Emeré Besé, Saide Mamé, Åžemikan AÅŸiretinden Feto, Çelxe, Timur, Celil, ,Milanlı Dirbaz adlı ünlü direniÅŸçilerle AÄŸrı direniÅŸine katılan bu grup, 1927 yılında ilk eylemlerini gerçekleÅŸtiriyor.

1927-1932 AÄŸrı dağı ve çevresindeki eylemleriyle, Genelkurmay belgeleri ile gazetelerde kendisinden çokça söz edilen direniÅŸçilerden biride Åžeyh Zahir’dir.

Resmi tarih yazıcısı Em.Kr.Alb.ReÅŸatHallı, 9 temmuz günü Kars’tan IÄŸdır’a gelmekte olan Hudut komisyonuna ait 25 kiÅŸinin Åžeyh Zahir’in adamlarının baskınına uÄŸradığını, çarpışmada bir subayın yaralandığını yazar.

Esasen hudut komisyonuna ait askeri cemselerde 100 ‘e yakın er ve üst rütbeli asker baÅŸlarında da Org. Salih Omurtak paÅŸa bulunmaktadır. Tuzluca’da Pernavut köprüsü giriÅŸinde Åžeyh Zahir komutasındaki grup tarafından baskına uÄŸrayarak esir alınırlar.

Cumhuriyet Gazetesi (20 Haziran 1930)

20 Haziran 1930 Çaldıran-DoÄŸu Beyazıt telgraf tellerini kesen Haydaran AÅŸireti'nden Kör Hüseyin ve Emin PaÅŸa oÄŸullarından Memo ve Nadir, Ceylan bucağını bastılar. Ayaklanmacılar daha sonra ErciÅŸ ilçesini kuÅŸattılar. Patnos ilçesi ayaklanmacıların denetimine geçti. Daha önce yakalanmayan asi Resul de ayaklanmaya katıldı. Ä°hsan Nuri PaÅŸa (Veteriner Nuri), Bro Hüseyin Telli, Åžeyh Zahir ve Åžeyh Abdülkadir ayaklanmayı yürütüyorlardı.

Kör Hüseyin PaÅŸa'nın amcazadeleri ve birkaç ayaklanmacı dışındakiler ele geçirilerek isyan 10 AÄŸustos'ta bastırıldı.

" 28 Temmuzda:

Åžeyh Zahir ve Ali BeÅŸko idaresinde miktarı saptanamayan bir eÅŸkıya grubu, Pernavut köprüsü güneyindeki Osman köyünün hemen kuzeyine geldiÄŸi sırada, Tuzluca'daki 2. Jandarma Estersüvar BölüÄŸü bunların üzerine sevkedilmiÅŸ ve saat 20.00'de baÅŸlayan müsademede eÅŸkıyaya bir hayli ölü ve yaralı verdirilmiÅŸ, bölükten de Bölük Komutanı göÄŸsünden yaralanmış, iki er de ÅŸehit olmuÅŸtu."

"1 AÄŸustosta:

Åžeyh Zahir komutasında 200 kiÅŸilik bir eÅŸkıya grubu Tuzluca'nın 8,5 km. doÄŸusunda Pirli karakolunu basarak üç jandarma ile hudut taburundan dört erin silâh ve eÅŸyalarını alıp bunları serbest bırakmışlar ve karakol binasını yakmışlardı. Åžeyh Zahir burada bıraktığı bir tezkerede de; Tuzluca merkezini ve bunun güneyindeki Akarak köyünü yakacağını bildirmekte idi. Bu çeteyi takip etmekte olan Tuzluca'daki 2. Seyyar Estersüvar BölüÄŸünden baÅŸka IÄŸdır'daki süvari bölüÄŸü de Gevgeve istikametine gönderildi."

Genelkurmay Başkanlığı 3 Ağustos 1930'da yayınladığı emirde

AÄŸrı harekâtı baÅŸlamadan önce dâhilde eÅŸkıyalık yapan çetelerin yeter kuvvetlerle yapılacak sıkı ve ÅŸiddetli bir takiple imhaları suretiyle fırsat bekleyenlerin ümit ve güvenlerinin kırılmasına kesin zorunluk vardır. Åžeyh Zahir çetesinin bir daha AÄŸrı’ya dönmeyecek surette ve daha fazla kuvvetler tahsisi ile imhasını 9. Kolordudan, Yukarı Sirik yaylasında jandarma müfrezelerimizle müsademe ettiÄŸi ve Kernuslu Halit olması muhtemel çetenin imhasını da 7. Kolordudan önemle rica ederim."

14 Eylül 1930 da AÄŸrı direniÅŸinin kırılmasıyla Åžeyh Zahir destesi ile birlikte Tendürek dağına geçer. Åžeyh Zahir 1930'dan 1932 sonbaharına kadar eylemlerini Tendürek, BaÅŸkale, Özalp bölgelerinde devam ettirir.1932 de Ä°ran ve Türkiye sınırında bulunan Navur gölü civarında bir ihbar sonucu yaÅŸamını yitirdiÄŸi ÅŸeklinde adı tarihe yazılır. Åžeyh Zahir'in ardından kardeÅŸi Åžeyh Evdırrahman deste liderliÄŸine geçerek yaklaşık bir yıl boyunca mücadeleyi sürdürür. Åžeyh Evdırrahman amcası oÄŸlu Åžeyh Abdulbari ve 65 arkadaşıyla çaldıran hudut birliÄŸine Org. Salih Omurtak PaÅŸaya af vaadiyle teslim olurlar.

Altı kardeÅŸ içerisinde sadece Åžeyh Evdırrahman hayatta kalır. Åžeyh Zahir ve ailesi büyük bedeller ödeyerek isyan safhasında mücadele ederek yaÅŸamını yitirmiÅŸtir. Åžeyh Evdırrahman Ä°stiklal mahkemelerinde yargılandıktan sonra mersin cezaevinde 10 yıl hapse mahkûm edilir. AmcasıoÄŸlu Åžeyh Abdulbari hastalanarak cezaevinde yaÅŸamını yitirir. Åžeyh Evdırrahman cezaevinden çıktıktan sonra Aydın Söke’de 6 yıl mecburi iskâna tabi tutulur. Aydından sonra IÄŸdır’ın Hasanhan köyüne yerleÅŸir.1990 da doksan yaşında hayata gözlerini yumar. Åžeyh Evdırrahman ve eÅŸi Emine hanımın mezarı Hasanhan köyündedir.

Åžeyh ZAHÄ°R’Ä° anlatan kitaplar

AÄŸrı isyanını anlatan ilk savaÅŸ romanı olan Sovyet Kürt yazar Eliye Evdırehmanın (Åžer li Çiya) adlı daÄŸlarda savaÅŸ adlı kitabıdır. Bu kitap 460 sayfadır. Åžeyh ZAHÄ°R ve aÄŸrı isyanını anlatır. Kitap savaÅŸ romanı olmasının yanında aynı zamanda tarihi ve edebi bir romandır.

Mustafa Balbal (Ararattaki Esir Generalden Kan Çiçekleri)

AÄŸrı isyanında Åžeyh Zahire esir düÅŸen Org. Salih Omurtak PaÅŸayı konu edinir.

Åžekil 1:AÄŸrı isyanında saÄŸ kalan ender kadın savaÅŸçılardan Hede.Åžeyh Evdırrahmanın eÅŸi.

Şekil 2:Şeyh Zahirin kardeşi Şeyh Evdırrahman

ÇarÅŸamba 8 teÅŸrinisani(kasım ayı)1933 baskılı milliyet gazetesi

Åžeyh Abdurrahman’ın cumhuriyet bayramından 5 gün evvel yakalandığını anlatıyor.

Şekil 1:Şeyh Abdurrahmanın yakalanışı.

Åžekil 2:AÄŸrı isyanında savaÅŸan kadın savaÅŸçıları anlatan bir çizim.

Tarih yazıcılığının bilimsel açıdan bir ÅŸerefi ve onuru vardır. Hiç ÅŸüphesiz tarih zaman ve mekân kavramları ele alınarak kaynaklarla deÄŸerlendirildiÄŸinde anlam kazanır ve tarihi olay olarak nitelendirilme sıfatı bulur. Kürt tarihi ulusal mücadele açısından ele alındığında son derece uzun bir tahlil gerektiren alandır. Bu alanda çalışmalar yapan bir takım ikinci türden yazarlar yapmış olduÄŸu tarihi çalışmalarda bilinçli olarak haysiyet cellatlığına soyunmaktadır. Bu türden yazarlar için Ä°smail BeÅŸikçi Bernamegeh dergisi 1990/5 sayıda aynen ÅŸöyle demektedir.

"Kürtler kendi tarihlerini bizzat kendileri araÅŸtırmak, incelemek durumundadırlar. Türk Üniversitesi’nin, Türk basınının, Türk eÄŸitim kurumlarının, Türk aydınlarının ürettiÄŸi bilgiyle Kürt tarihi yazılamaz." Gerek bilgilerin kısırlığı, gerekse Kürdistan'lı insanların sahip oldukları bilim-araÅŸtırma kurumlarının olmayışı tarih üzerine araÅŸtırma yapmak isteyenleri peÅŸin bir korkuyla iÅŸe baÅŸlatmaktadır. Bu, baÅŸkaları tarafından yazılmayan, yazılmak istenmeyen tarihimizin bizce ele alınmasının zorluklarını göstermektedir. Yine bu nedenlerden ötürü, bu iÅŸe cesaretle atılan birçok Kürt araÅŸtırmacı, bilgileri temellendirmek, kopukluklara düÅŸmemek, olguları bir mantık süzgecine oturtmak endiÅŸesiyle çoÄŸu kez resmi ideoloji diye red ettiÄŸimiz düÅŸünceleri belli-belirsiz bir ÅŸekilde çalışmalarına katabilmektedirler. Bunu yaÅŸamın her alanında, etrafımızı saran ideolojik-kültürel etkinliÄŸin bir sonucu olarak görmek mümkündür. ÇoÄŸumuz teoride bu resmi ideolojiye karşı koyduÄŸumuz halde, pratikte bu ideolojinim etki alanları içinde kalabilmekteyiz. Özellikle Kürdistan toplumu söz konusu olduÄŸunda bu daha da anlaşılır olmaktadır. Çünkü resmi ideoloji oradaki insan beyninde farklı bir karaktere bürünmektedir. ÖrneÄŸin, resmi ideolojinin kendisi, Türk ÅŸehrinde yaÅŸayan Türk çocuÄŸu için bir kiÅŸisel hüviyet sorunu olarak devlet tarafından dayatılmasına karşın, onun için doÄŸal karşılanabilen bu ideoloji, bir Kürt çocuÄŸu için aynı zamanda bir kimlik çarpışmasıdır. Bu çarpışma, onun ruhunda çocukluÄŸundan baÅŸlayarak yaralar açmaya devam eder. Evinde, çevresinde, anasıyla, babasıyla, sevdiÄŸiyle Kürtçe konuÅŸan bir çocukta, sınıfına ayağını attığı andan itibaren baÅŸlayan kimlik korkusu onun bütün yaÅŸamını alt-üst etmeye yetmektedir. Korku; zayıflığı, zayıflık ise düÅŸüncede sistemsizliÄŸi ve güvensizliÄŸi bir kiÅŸilik sorunu olarak açığa çıkarabilmektedir. Yıllarca ve yıllarca bu çeliÅŸkili yaÅŸam içinde bir yerlere kadar gelebilen ve "ay- dın" unvanını kazanan kiÅŸi, iÅŸte yaÅŸamının çocukluk döneminin etkilerini üzerinden atamamakta, her olaya ve olguya bir "Türk" gibi bakma alışkanlığını terk edememektedir.

Sonuç olarak AÄŸrı Ä°syanı Kürt isyanları içerisinde modern ve kontrollü bir isyan olmakla beraber yukarıda ismi geçen önder kadroları ve direniÅŸçileriyle birlikte siyasi, askeri ve sosyolojik açıdan çok önemli bir yer tutar. AÄŸrı Ä°syanı içinde Geliye  Zilan’ı barındırır. Acının, gözyaşının ve kahramanlıkların anlatıldığı tarihi bir olaydır.”

KAYNAKÇA:

1)Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı Direnişi ( 1926-1930)

M. KALMAN

2) TÜRKÄ°YE CUMHURÄ°YETÄ°NDE AYAKLANMALAR (1924-1938)

ALBAY REÅžAT HALLI

3) Mustafa Balbal(Ararat’taki Esir Generalden Kan Çiçekleri) (2002)

4) Bernamegeh Dergisi 1990/5

5) Genel Kurmay Harp Daire Başkanlığı