Prof.Dr.Sehîde Îbo'yu Ermeni Derin Devleti Katletti

Prof.Dr.Sehîde Îbo'yu Ermeni Derin Devleti Katletti

Kürt Yazar Åžair Prof.Dr.Sehîde Îbo Yazdığı 100'e yakın Çocuk SaÄŸlığı kitapları ile Dünya çapında bir Doktor iken 1991 Ermenistan'da Devletin Erivan'daki Doktorluk Enstitüsünde ki odasında arkadan susturuculu bir silahla kafasına sıkılıp öldürülür ve failleri hâlâ bulunamamıştır.

Kürtlerin Hırant Dink'i var, lakin Ermenilerin Prof. Dr. Sihidê Îbo'su yok!  Prof.Dr.Sehîde Îbo 17.12.1991'de, Erivan´da, Ermenistan derin devleti tarafından katledildi.

"Sihidê ÎBO (Sehîdê Rizgo Îboyan1942-1991) Doktor, yazar, çevirmen Sehîdê Îbonun ataları Kürt Ezidilerinin Hesinya Ortiliya aÅŸiretindir. 1828-29 Osmanlı Rus harbinde, Ruslar IÄŸdır'ı aldıklarında Temir Axa kendi aÅŸiretini Rus tarafına geçiriyor. Sürmeli, Sînek mıntıkasında kendilerine yer ediniyorlar. Köylerinin ismi de Qerequyê dir. 1917 Rus devriminden sonra buralar sahipsiz kalır. Türk tarafı buralara yönelince bazı aileler her ÅŸeylerini bırakıp, Aras nehrinin diÄŸer tarafına geçerler. Aileler çok büyük zorluklar yaşıyor ve sonraları Rusya Devleti buralara eÄŸitim ve kültür alanında bazı yardımlarda bulunuyor.

Sehîdê Îbo, 8 Mayıs 1942 yılında Ermenistan'ın Yukarı Qurxûna köyünde doÄŸmuÅŸtur. Köylerinde Kürtçe okul açılıyor. Ä°lk önce Kürtçe okulda, sonra da Ermeni okulunda okuyor.

Babasını daha dokuz yaşını doldurmadan kaybeder. Üç kız ve altı erkek kardeÅŸin büyümesi annesi Hica Evdonun üstüne kalıyor. Ailenin ekonomik sorunlarından dolayı kendisi de ailenin sorunlarını çözmek için çobanlık yapmaya baÅŸlıyor. Okul sürecinde oldukça baÅŸarılı ve zeki bir öÄŸrenci dönemi geçiriyor. Lenin adına baÅŸarı belgeler alıyor ve okulu kırmızı diploma ile bitiriyor. Kırmızı diploma o dönem kıymetli olan en büyük diploma oluyor.

Doktorluk kolejini Erivan'da bitirir. Daha sonra Doktorluk Enstitüsünü de1957 yılında iyi bir derece ile bitirdikten sonra iki yıl çocuk doktorluÄŸu alanında çalışma yaparak doktorasını Moskova da tamamlıyor. Doktorasını bitirdikten sonra Çocuk doktoru olarak Erivan'da hayata tutunur. Çalışkanlığı, derin bilgisi ve uzmanlığı sayesinde profesör doktor olur. Çok kısa bir zamanda büyük bir üne kavuÅŸuyor. Çocuk hastalığı konusunda uzman olur. Çocuk hastalığı konusunda Erivan'da büyük bir emek ve çaba ile doktorluk ilmini ileriye götürmeye çalışır. Farklı ilaçların bulunması konusunda da belli bir çabası olur. Bunlar çocuk hastalığı konusunda önemli çalışmalardı. Yaptığı çalışmalar sonucu, Erivan'daki Doktorluk Enstitüsünde 1971 yılında çocuk doktorluÄŸunun baÅŸkanlığına seçilir. Buradaki çocuk alanındaki çalışmalarının ünü dünyaya yayılır. 1974 yılında da Amerika Washington'da Çocuk Hastalığı DoktorluÄŸu (Ortemiletiyê ya bijîÅŸken nexweÅŸiyên gurçikên zarokan) örgütüne üye olur. Seçimlerde sonra Avrupa'daki çocuk doktorluÄŸuna örgütün üyesi olarak seçilir.

Doktorluk döneminde hiç bir zaman Kürtlük ve Kürt dili konusunda geri adım atmamış, bu konuyu unutmamıştır. Her zaman, her yerde hep Kürtçe konuÅŸmaya özen göstermiÅŸtir. Bu onun en belirgin özelliÄŸidir. Gürcistan ve Ermenistan Kürtleri Sehîdê Îbonun bu özelliÄŸini iyi bilmektedir. Kürd anneleri için kendi çocuklarını iyi yetiÅŸtirmeleri için kitaplar yazmıştır. Bu kitaplar onlarca Kürt evinde yer almış, insanlar büyük bir merak ve ilgi ile okumuÅŸlardır. Çocuklara olan ilgisi zaten anlatılmaz. Åžair Fêrîk Ûsiv, onun anısına yazdığı bir ÅŸiiri var, ÅŸiirin ismi, "Hekîm- Loqmanê tifalên nexweÅŸ" idi. Halk arasında Çocukların sahibi olarak da anılıyordu.

Sehîdê Îbo mesleki iÅŸlerinden baÅŸka yazmak ile de uÄŸraşıyordu. Dr. Sehîdê Îbonun Çocuk doktorluÄŸu hakkında 100 e yakın kitap ve eseri bulunmaktadır. Bunlardan iki tanesi çok ünlüdür, TerÅŸinek bi bijiÅŸkiye zarokên emrê hetanî yeke salî da(monografya, bi zimanê Ermenî, 1976), Danasîn bi bijîÅŸkiya zarokan (monografya, bi zimanê Ermenî, 1983). Bu iki kitap ile Erivan'daki Enstitüsünde öÄŸrenciler doktorluk eÄŸitimini görüyordular. Ayrıca doktorluk üzerine üç kitabından da yararlanıldı. Xwerekdayîna Zarokên saxlem( bi zimane Ermenî), Åžîretê Doktir ( kitêba bijîÅŸkiye, bi kurdî, 1974), Siba we xêr (kitêba bijîkiyê, bi kurdî). Åžiir ve roman çalışmalarında zamanla ünlü bir düzeye geldi. Ä°lk ÅŸiiri 1948 yılında neÅŸredildi. Kürtçe ÅŸiirlerini Bist salên din(ÅŸi'r bi kurdî), Quma min (ÅŸi'r bi kurdî), Azadî (ÅŸi'r bi kurdî), Sînem (ÅŸi'r bi kurdî) ve Duryan (berevokeke serhatiyan, bi kurdî) ve Kurdê rêwî (roman, 1979) adlı çalışmaları yayınlandı. Bunun bazı ÅŸiirleri klam olarak Kürt milletinin arasında yayıldı. Kürt halkı içinde çokça bilinen bir ÅŸiiri var, klam olarak yayınlanan bu ÅŸiiri kendi mezarının taşında yazılmaktadır;

Hespê komeyt siyar bûma

Ji bajêr berwar bûma

Bimama bê deng û nav

Her tek tenê zar bûma.

Sehîdê Îbo eski Sovyetlerde bir Ezidi olarak, kendi ismini Kürt ve Kürdistan tarihinde altın harflerle yalnızca Doktorluk alanında deÄŸil, hem ÅŸair ve yazar olarak da yazmıştır diyebiliriz.

Bir yazar ve ÅŸair olarak eski Sovyet Kürtlerinin aydınlarının grubunun içinde yer alıyor. Bu aydın, yazar ve ÅŸair grubundan bunlar yer alıyordular;

Erebê Åžemo, Ahmedê Mîrazî, Hecîyê Cindî, Emîne Evdal, Casimê Celîl, Etarê Åžero, Wezîrê Nadirî, Cerdoyê Gênco, Usivê Beko, Elîyê Ebdilrehman, Qaçaxê Mirad, Nado Maxmûdov, Mîroyê Esed, Xelîl Mûradov, Wezîrê EÅŸo, Baxçoyê Îsko, Ahmedê Gogê, Emerîkê Serdar, Fêrîkê Usiv, Åžikoyê Hesen, Mîkaîlê RêÅŸîd, Rizaliyê ReÅŸîd, Karlênê Çaçanî, Egîtê Åžemsî, Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl, Sîma Sement, Simoyê Åžemo, Çerkezê ReÅŸ, Keremê (Kavad) ReÅŸ, Elîxanê Memê, Egîtê Xudo, Egîtê Åžemsî, Eskerê Boyîk, Tosinê ReÅŸîd, Têmûrê Xelîl ve diÄŸerleri.

Sehîdê Îbo, tanınan ve bilinen akademisyenler Îvan Farîzov, Nadir Nadirov û Åžekroê Xudo, Prof. Dr. Qanate Kurdo, Prof. Dr. Joraê Xudo, Prof. Dr. Ordîxanê Celîl, Prof.Dr. Celîlê Celîl, Prof. Dr. Åžerefê EÅŸir, Prof.Dr. Feyzoê Egît, Dr. Çerkezê Beko, Dr. Meksîmê Xemo gibi tanınımış bilinen akademisyenlerin çalışmaları eski Sovyet devletlerinde Kürtlerin isimlerini ve seslerini yaydılar. Bu yazar ve aydınlar sayesinde Kürtlük sesi ve kültürü tüm Sovyet ülkelerinde tanındı ve geliÅŸme kaydetti.

1960'lı yılların baÅŸlarında yayınlanan ÅŸiirlerin ÅŸairleri Åžikoyê Hesen, Mîkayêlê ReÅŸît, Fêrîkê Ûsiv, Simoyê Åžemo, Rizalyê ReÅŸîd, vb yeni bir renk, yeni bir ruh ve yeni bir ÅŸekil ile Sovyet Kürtleri edebiyatına getirdiler. Toplum tarafından bu yenilik tutuldu ve bunların içinde Sehîdê Îbonun 'Qurna min' adlı kitabını da deÄŸerlendirmek gerek. Åžiirinde yurtseverlik, insan severlik, sevgi, aÅŸk ve doÄŸa güzelliklerini konu edinmiÅŸtir. Sinem adlı ÅŸiirinde de yine çok farklı bir ÅŸekilde okurların önüne çıkmaktadır. Bîst Salên dinê ise uzun bir destandır. Azadî adlı ÅŸiir kitabı ise son ÅŸiir kitabı olmaktadır.

Sehîd, bira, xema neke

Xewna te xweÅŸ wê bê sêrî,

Ber dêriye roja rengîn,

Kurdistanê rabe ser zîn

Öykü anlamında da 1960'li yıllarda 'Duryan' eseriyle önemli bir esere imza atmıştır. Köyü Ezidi bir köy, aÅŸireti de köklü bir geleneÄŸe sahip. Kendisi koçer yaÅŸamını, dağı ve yaylaları çok biliyor. DoÄŸanın güzelliklerinin küçükken tadını alıp yaÅŸamıştır. Çirokbej ve dengbejlerin yanında oturmuÅŸ, onları dinlemiÅŸtir. Yine eski gelenek ve görenekleri biliyordu. Dolaysıyla bu onun öykü yazmasını kolaylaÅŸtırmıştır. Ayrıca eski gelenek ve göreneklere karşı öykülerinde çok eleÅŸtirisel yaklaÅŸmıştır. 'Zirara edet' adlı öyküsünün ana teması çok ilginç ve trajiktir. Ahmet savaÅŸa gidiyor ve onun hakkında siyah bir kâğıt geliyor. Bu ÅŸu anlama geliyor, bu öldürülmüÅŸ. Köylülerin zoru ile Ahmet'in genç eÅŸini Ahmet'in küçük kardeÅŸine veriyorlar. Sonrada anlaşılıyor ki Ahmet öldürülmemiÅŸ, savaÅŸta esir düÅŸmüÅŸ. Geri dönüyor ve küçük kardeÅŸi deli oluyor.

1979 yılında romanı 'Kurdê Rêwî' yayınlanıyor. Romanı annesi Hica Evdonun anlatımları, (gilî-gotin) duyguları, dedikleri ve anılarının sonucu yazıldı. Sehidê Ä°bo bu romana 1959 yılında yazmaya baÅŸladı. 1979 yılında Erivan da Kürtçe olarak kiril harflerle yayınlandı. Bu romanda kendi aÅŸireti Ortiliyanın 1918-1922 yılları arasındaki yaÅŸamı anlatıyor. Bu roman Hesinan aÅŸireti içinde geçiyor. Toplumsal yaÅŸamı, gelenek görenekleri, köyün kültürel yaÅŸamını çok iyi vermiÅŸ. Roman dili çok iyi, zengin doÄŸa tasvirleri, mesele ve hikâyelerle süslemiÅŸtir. Romanda anlaşılıyor ki bizim kültürümüzün zenginliÄŸinden haberdar ve çok iyi bazı karakterleri yazmış. (Pîr Mîrzo, KeleÅŸ, PerîÅŸan, Zîna Pîr vs) Yine Kürt ve Ermeni dostluÄŸu üzerinde iyi durmuÅŸ. Çok akıcı bir roman, insan okurken çok rahat oluyor. Güzel konuÅŸmalar yanında çok güzel bir dil kullanılmış romanda. Adeta bir ayna görevi görüyor Ezdi Kürtler açısından. 20 Yüzyıl baÅŸlarında Ezdi Kürtlerin yaÅŸamına dönük bir çok açıdan durumlarını anlatmaktadır. Romanda Kürt toplumunun örf adet, oturup kalkışlarını Kars'ın Ortiliya aÅŸiretinin olay ve geliÅŸmelerini çok açık bir ÅŸekilde yazmaktadır.

Yirminci yüzyılın baÅŸlarında Kars Rusya'ya baÄŸlıydı. Yine romanda birinci dünya savaşı dönemlerinde Ezdi Kürtlerin durumunu, Rusya'daki devrimin geliÅŸmesi, Kars'ta Rus askerlerin çekiliÅŸini ve Ezdi Kürtlerin Türklerden çektiklerini anlatmaktadır. Ayrıca bir ezdi Kürt aÅŸiretinin ruhsal durumunu ve yaÅŸamını göz önüne sermektedir. Bu roman ezdi Kürtlerinin durumlarının kaynağı olarak bakılabilir. Çünkü o dönemde yaÅŸanan olayları, ezdi Kürtlerin ve Ortiliya aÅŸiretinin durumlarını bize ulaÅŸtırmasını bu romanda baÅŸarmıştır. Bu ilginç ve yürek yakan romanda bazı ÅŸeyler öne çıkmaktadır. ÖrneÄŸin, göz önünde olan AÄŸanın kızı Zeytun ile aÄŸanın çobanı Kerem arasındaki aÅŸk olayı. Zeytun, aÅŸiretin aÄŸasının kızıdır. Ama romanda ÅŸu var, yani aÄŸanın kızı ile aÅŸiretinin diÄŸer kızları arasında bir fark görülmüyor. Sessizler, her zaman ve her daim her olayda yaÅŸamlarını olduÄŸu gibi kabul ediyor ve sabır ediyorlar. Kerem de öyle, yaÅŸamın çetinliÄŸinden dolayı sessiz bir direniÅŸ içindedir. Keremin öldürülmesi ve sonrasında Zeytun'un deli olması romana ayrı bir hava katıyor. Aşıklar birleÅŸmiyor, umutlarına ulaÅŸmıyorlar.

Yine romanda Sabri ve babası Serdarê Kurê KeleÅŸê ki kendisi köyün ihtiyarlarındandır. Bu iliÅŸki iyi keÅŸfedilmiÅŸ. Bu baba ve oÄŸul arasındaki iliÅŸki yaÅŸam ve eski zaman ile yeni zaman arasındaki durumu da göz önüne sermektedir. AÅŸiretin beyi ve toplumdaki fakir ve fukara insanlar arasında zor ve teÅŸkeleli durumu teriqat ve muridlere benzemektedir.

Sehîdê Îbo romanda yeni bir yaÅŸam ortaya çıkarmıyor. Aksine var olan bir yaÅŸamı yazıyor. Romanın konusu var olan eski günlük yaÅŸamı gözler önüne sermeye çalışıyor. Roman eski yaÅŸamın yaÅŸanmışlıkları üzerine yazılmış. Ata babalarının günlük yaÅŸamını tarihi olaylar, toplumsal ve dinsel olaylar, yaÅŸamın örf ve adetleri üzerinde süslenmiÅŸtir. Ä°nsan Sehîdê Îbonun Rewî kitabını okuyunca insan onun yurtseverliÄŸi üzerine düÅŸünmeden edemiyor. Kendi ülkesini görmemiÅŸ, gözleriyle dağını taşını seyretmemiÅŸ, ülkesinden binlerce kilometre uzakta kalmış olmasına raÄŸmen ülkesini hep yaÅŸamış ve yaÅŸatmaya çalışmış. Ondan gerçekten de Kurditî yağıyor gibi bir hava yayılıyor.

Sehîdê Îbonun çoÄŸu zaman en çok üzüldüÄŸü konu, çocukların anne dilini bilmemesi idi. Kürtçe bilip de iyi konuÅŸmayanlara karşı da aynı üzüntüyü hissederdi. Kulağı her zaman Kurt ve Kürdistan ilgili ses ve bahislerde idi. Kafkasya Kürtlerinin yaÅŸadığı tüm yerlerde, tüm ülkelerdeki toplumun durumunu biliyordu. Ä°lgili idi. Sehîdê Îbonun ÅŸartları uygun olduÄŸunda kendi toplumunun tüm düÄŸünlerinde ve taziyelerinde bulunuyordu. GittiÄŸi her yerde, özellikle diÄŸer milletlerin yanında Kürt halkının özelliklerini anlatıp, duruyordu. Tüm iÅŸlerini Kürd milletinin hizmetine göre ayarlıyordu, öyle görüyordu. Eski Sovyetler döneminde Kürtlerin gözönünde bulunan bir vekili gibi yaşıyordu. Eserleri Ermeni gazetelerinde, Erivan radyosunun Kürtçe konuÅŸma bölümünde yayınlandı. Ayrıca Riya Teze gazetesinde de yıllarca diÄŸer yazarların gibi onun da eserleri yayınlandı. Eserleri Ermeni, Gürcistan, Rusya ve Azerbaycan dillerine tercüme edildi. Ayrıca çeviri çalışmaları da oldu. Ermeni yazarlarından Hovhanês Tûmanyan, Avêtîk Îsahakyan, YêxîÅŸê Çarêns, Rus yazar S.Mîxalkov ve diÄŸerlerin eserlerini Kürtçe yayınlayarak, Kürt halkının malları haline getirmiÅŸtir. Xwezî disa zar buma, Çeve we ron, Merî ve diÄŸer ÅŸiirleriyle Kürt edebiyatını zenginleÅŸtirmiÅŸtir.

1991 yılında Erivan ÅŸehrinde "bilinmeyen kiÅŸiler" tarafından öldürülüyor

1991 yılı kışı Sovyetler birliÄŸinde siyasi, ekonomik konularında kanunsuz ve karmakarışık bir süreç idi. O zaman devlet ve hükümet çok zor bir süreç içinde sorunlarla boÄŸuÅŸuyordu. Bu siyasi geliÅŸmelerin geleceÄŸi konusunda ne olacağı noktasında herkes olumsuz görüÅŸlere sahipti. Ermenistan Kürtleri toplumu arasında da ittifaksızlık yaÅŸanıyordu. Burada bazıları Ermeni aydınlarla birlikte bir Ezidi DerneÄŸi kurdular ve Ezdilerin Kürt olmadığını yaymaya baÅŸladılar. Bunları yapanların çoÄŸu da Kürt idi. Ezidilerin Sesi adında bir gazete de yazılarını yazdılar. Kürtlere karşı sesler yükseldi, amaç ta bu derneÄŸin aydınları idi. Her gün Riya Teze gazetesinin önünde eylemler oluyordu. Kürtlere ve Kürt aydınlarına karşı bir linç kampanyası yürütülüyordu. Sihîdê Îbo, hem doktor olarak seviliyordu halk arasında, hem de aydın bir Kürt olarak bilinen bir aydındı. Devletin Erivan'daki Doktorluk Enstitüsünde, kendi odasında kafasına arkadan sessiz bir silahla öldürülmüÅŸtü. Bu öldürme olayının bilinmesi üzerine tüm Erivan'daki aydınlar bir araya gelmiÅŸti. Ermenistan'ın köy ve ÅŸehirleri baÅŸta olmak üzere, Gürcistan'dan da çoÄŸu Kürt oraya akmıştı. Hoktêmbêriya Nehiyesinin Êrasxahûnê köyünde binlerce Ermeni ve Kürt toplanmıştı. Bu cenaze bile Sehîdê Îbonun KürtlüÄŸünü büyütüyordu. Erivan'daki Enstitünün baÅŸkanı Vîlên Hakopyan;"Çok büyük bir ayıptır, çok deÄŸerli bir insan ki Sehidê Îbo gibi Ermenistan topraklarında öldürülüyor." Onun konuÅŸmasından sonra aydın arkadaÅŸlarından Fêrîkê Ûsiv, Karlênê Çaçanî, Wezîrê EÅŸo ve Çerkezê ReÅŸ konuÅŸtular ve kendi ÅŸiirleriyle onu sonsuzluÄŸa uÄŸurladılar.

DoÄŸrusu bu olayla birlikte Ermenistan'daki Kürtlere çok büyük bir darbe vuruldu. Daha sonraki yıllarda bir türlü bu ölüm olayı aydınlatılmadı. Hala da neden öldürüldüÄŸü bilinmemektedir.

Eskerê Boyîk 18.01.1991 yılında Erivanda Sehîdê Îbonun anısına ÅŸu ÅŸiiri yazar;

Zivistan e, berf dibare,

Ser kul-derdê me da bêxem

felek mala te kavil be,

Çima, dîsa nelandin em.

Derd bûye çiya, keser kûr e

Kel û hêsir tevhev bûne,

Derba nemerd em hejandin

Rem û îsaf kuda çûne?

Derba giran zef li jor ket

Dara bilind me hat xarê,

Çiyakî gewre me unda kir

Pirr giran e derd vê carê

Ezê bigrîm derdê kê da,

Dewran me ra dew û kîn e,

Vê cihana bêwîjdan da,

Em bê cî û bê xwedî ne.

Gazinê xwe bibime ber kê

Xwedê jî wê qelpe mera

Em xerîbê neheqiya kîn, ,

Welat jî nav qetil û ÅŸera.

Zivistan e, berf dibare,

Ser kul-derdê meda îro,

Ez nizanim kî derdî ra

Axînkim û bibime gîro.

1991 yılında öldürülmeseydi Kürt halkına daha farklı bazı çalışmalarını sunacaktı. Ona raÄŸmen yaÅŸadığı süreçte yazdıkları ile Kürt edebiyatına büyük bir hazine bıraktı. Yazdıkları Kürt edebiyat hazinesinde önemli bir yer tutmaktadır. Önemli soru ÅŸu, onun arÅŸivi ne oldu, yazdığı ve yayınanmadığı eserleri var mı?

Eserleri;

TerÅŸinek bi bijiÅŸkiye zarokên emrê hetanî yeke salî da(monografya, bi zimanê Ermenî, 1976)

Danasîn bi bijîÅŸkiya zarokan (monografya, bi zimanê Ermenî, 1983)

Åžîretê Doktir ( kitêba bijîÅŸkiye, bi kurdî, 1974)

Siba we xêr (kitêba bijîkiyê, bi kurdî)

Qurna min, sala 1963 a, helbest

Duryan, sala 1966 a, Kurteçîrok

Bîst salê dinê, sala 1970, destan

Sînem, sala 1975 a, helbest.

Kurdê Rêwî, 1979, roman.

Azadî, sala 1988, helbest"