Dımdım Kalesi Destanı

Dımdım Kalesi Destanı

Xanê Çengzêrin (Altın Elli Han) da olarak bilinen destan, halk arasında Dımdım Kalesi olarak biliniyor. Destan, 17. yüzyılda Ä°ran Kürdistan'ında yaÅŸanmış gerçek bir Kürt ayaklanmasına dayanıyor.

Ayaklanmanın merkezi ise Ä°ran Kürdistan'ında yer alan Mergever bölgesindeki Dımdım Kalesi'dir. Memê Alan'la birlikte Kürtlerin ilk efsanesi olan Dımdım Destanı, 19. yüzyıl ortalarına kadar dengbej geleneÄŸi ile taşındı. 19. yüzyılın ortalarında yazıya dökülen destan Rusya'nın Erzurum eski BaÅŸkonsolosu A. Jaba tarafından derlendi. 1860 "Kurdskiye Rasskazı" dört sayfalık bir düz yazı metni olarak yayımlandı. Destanın bu versiyonu Bayezitli bir Kürt'ün sözlerinden Arap alfebesiyle kaydedildi. Birkaç ad altında bilinen destan; Dimdim (Dımdım), Dımdım Xanê Kurda (Dımdım Kürt Hanı), Beyt'ta Xanê Kurda (Altın Elli Han'ın Merkıbesi), Xanê Çengzêrin (Altın Elli Han) gibi isimlerle bilinmekte. Destanda Dımdım Kalesi kahramanca savunulduÄŸu; Ä°ran Kürdistan'ında Tergever, Mergever, Bıradost ve UÅŸnu bölgelerinde yaÅŸayan Kürt köylülerin, Safevi (Ä°ran) istilacılarına karşı verdiÄŸi mücadele anlatılmakta.

Ä°stilacılara tepki Kürt halkının, kendi bağımsız Kürt devletini kurması istilacılar tarafından sürekli engellendi. Kuzeyden güneye, doÄŸudan batıya giden ticaret yolları Kürt devletinin bulunduÄŸu topraklarda geçiyordu. Stratejik bir yere sahip olan Kürt devleti sürekli, Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu ve Safevilerin saldırılarına uÄŸruyordu. Dımdım Destanı, Safevi hükümdarı Åžah Abbas I'in (1587-1629) döneminde yaÅŸandı. Köylerde ve kentlerde yaÅŸayan yoksulların durumları her geçen gün kötüye gidiyordu. Herhangi bir iyileÅŸme görülmezken, ÅŸah kendi iktidarını ve amaçlarını gerçekleÅŸtirmek için daha sert önlemlere baÅŸvuruyordu. Bu da yoksul halkın tepkisini çekiyordu. Aynı zamanda Safevileri tek bir devlet haline getirmek isteyen Åžah Abbas I, Kürt beylerini kendi himayesi altına almak istiyordu. Safeviler bu siyasetini yaÅŸama geçirirken, en çok Kürt halkı zarar gördü. Bütün bu geliÅŸmeler yaÅŸanırken, Kürt feodal beyleri de tek bir Kürt devletinin kurulması çabası içerisindeydiler. Xanê Çengzêrin'inde (Altın Elli Han) böyle bir amaçı vardı. Fakat Kürt feodal beyleri kendi aralarındaki düÅŸmanlıklar ve çıkar iliÅŸkilerinden dolayı bir türlü bir araya gelmediler. Kürt halk ayaklanması olan Dımdım da bu ortamda gerçekleÅŸti. 1608-1610'da gerçekleÅŸen ayaklanma Safevi devletinin varlığına yönelen tehlikeli ayaklanmalar arasında yer aldı. GerçekleÅŸen ayaklanmadan sonra diÄŸer halklar da birbirini zincir gibi izleyen ayaklanmalar gerçekleÅŸtirdiler.

Destanın hikâyesi Emir Han, Åžah Abbas I'den yaptığı hizmetler karşılığında bir öküz derisi kadar toprak parçası ister. Emir Han, öküz postundan daracık ve incecik bir kemer yapar ve bu kemerle büyük bir toprak parçasını kaplar. Ve Gozan Tepesi'nde Dımdım Kalesi'ni inÅŸa eder. Kaleyi gizli geçitler, su havuzları, yeraltı su boruları ile döÅŸer. Kalenin yeri ve yapımı göz önüne alındığında ise Emir Han'ın büyük bir strateji bilgisine sahip olduÄŸu görülür. Kürt devleti kurmak için böylesi bir plana giriÅŸen Emir Han, daha sonra ÅŸaha karşı çıkar. Ve ÅŸah, Emir Han'a ÅŸöyle seslenir; "Ku te bêaqilî kiriye, Min bihîstiye te navê ÅŸah ser xwe daniye.

Lo-lo Xano tu kurmancî

Qebûl bike tu vî t'acî

Qebûl nakî te dikujim"

(Akılsızlık yaptığın; Kendini şah ilan ettiğini duydum. Ey, han, sen Kurmancsın, Tanı benim tacımı,

Tanımazsan, seni öldürürüm!)

Ama Emir Han'ın ÅŸaha cevabı nettir: "T'acê te ser serê te be, Gû nav mesebê te be, KuÅŸtina mêra wê hebe,

K'urdistan bênav nabe."

(Senin tacın başında kalsın, Mezhebine tüküreyim senin, Varsın yiÄŸitler ölsün, Bir tek Kürdistan onursuz kalmasın!)

Bu cevaptan sonra savaÅŸ baÅŸlar. Yedi yıl süren savaşın seyri, ÅŸahın, gizli suyolunu bulmasıyla deÄŸiÅŸir. Kalenin içindekilerin susuz kalmasından dolayı kale ÅŸah tarafından ele geçirilir. Kalenin ele geçirildiÄŸi sırada Emir Han'ın annesi Güher Hanım kalenin içine daha önce döÅŸenmiÅŸ barutları patlatır. Ve kale yerle bir olur. Kürtlerin "Åžêr e, çi jin e çi mêr e" (Aslan aslandır, ne fark eder, ha erkek, ha diÅŸi) atasözünden de anlaşılacağı gibi, o dönemde Kürt toplumunda kadına deÄŸer veriliyordu. Emir Han'ın, Xanê Çengzêrin (Altın Elli Han) ismini alması da; ÅŸahın, Kürt aÅŸireti olan Bıradost'u kazanmak için altın iÅŸçiliÄŸinin en iyi ustalarına protez bir kol yaptırarak, Emir Han'ın kesik koluna takmasıyla olur. Safevi devleti, Åžah Abbas I'in uyguladığı sert ve baskıcı iç politikalardan dolayı baÅŸlayan Kürt ayaklanmasını zor da olsa bastırdı. YaÅŸanan ayaklanmalara katılan beylikler ve aÅŸiretler ya yok edildiler ya da topluca ülkenin en ücra köÅŸlerine sürüldüler.

(Kaynakça:Avesta Yayınevi Kürt Kahramanlık Destanı: Dımdım. Ordixanê Celil'in yazdığı eser Rusça'dan Ä°brahim Kale tarafından çevrildi. Destanın altı deÄŸiÅŸik versiyonu hem Kürtçe hem de Türkçe olarak verilmiÅŸ.Evrensel.)