Memê Alan Destanı
Memê Alan Destanı
Memê Alan Destanı, Kürt PadiÅŸahı Mem ile Kürt Miri Ezdi’nin kız kardeÅŸi Zîn arasında geçen aÅŸkın, dramın, ihanetin, kahramanlığın kaleme alındığı tarihi bir kitaptır. Dengbêjlerin (kürt ozanı) klamlarından (ÅŸarkılarından) derlenerek kaleme alınan bu efsanevi kitap Kürt edebiyatının eÅŸsiz manzumelerinden biridir.
1942 yılında Fransız Yazar Roger Lescot tarafından derlenen Memê Alan destanı, denilebilir ki bir Kürt klasiÄŸidir. Memê Alan, Mem û Zîn’den hatırlayacağımız Mem’dir. Ancak Ahmedî Xanî ile Loger Lescot ‘un kaleme alış ÅŸekillerinde farklılık vardır. Lescot 20 tane Dengbêjden derleme yapmıştır, Xanî ise bilindik hikâyeye kendi ÅŸairsel hünerini katmıştır.
Lescot’a göre Mem ile Zîn, periler aracılığı ile birbirini görür ve birbirine âşık olur. Ahmedî Xanî ise Mem ile Zîn’i, bir newroz alanında buluÅŸturur ve birbirlerine aşık eder.
Her halkın bir edebiyatı olduÄŸu gibi Kürt Halkı’nın da bir edebiyatı var ve içine girdikçe, inceledikçe büyüleyen bir edebiyat ile karşılaşırsınız. Memê Alan kitabı, Kürt edebiyatının birçok özelliÄŸini içinde besleyen aÅŸk, kahramanlık, savaÅŸ, tarih, edebiyat ve sosyal yaÅŸamın destansı bir ÅŸekilde anlatımıdır.
Kürt edebiyatında Dengbêjlik (ozanlık) geleneÄŸinden gelen, sözlü bir edebiyat vardır. Dengbêjler çoÄŸu zaman enstrümansız, bazen def eÅŸliÄŸinde hafızalarında biriktirdikleri tarihi olayları, efsaneleri, kahramanlık ve aÅŸk olaylarını ağıtlaÅŸtırarak ve kendilerince bir makam vererek dile getirirler. Günümüzde de yaÅŸayan bu canlı tarih, birçok ÅŸair ve yazara kaynak olmaktadır.
Mem û Zîn 1692 yılında Ahmedî Xanî tarafından kaleme alınır. Yüzyıllardır dilden dile aktarılarak gelen, Cizre’de (Cîzîra Botan) yaÅŸadığına inanılan iki genç arasında geçen bir aÅŸk hikâyesidir. AÅŸk örgüsünün yanı sıra yiÄŸitlik, ihanet, sosyal yaÅŸantı, dini ve kültürel deÄŸerler büyük bir incelikle iÅŸlenmiÅŸtir.
Memê Alan Destanında aÅŸk örgüsü hem erkek, hem de kız cephesinden o kadar ince, keyifli zekice ve geniÅŸ kelime daÄŸarcığıyla kaleme alınmış ki, hissedilenler ve düÅŸünülenler karşısında vurulmuÅŸa dönüyor; hatta kendinizce yaÅŸamış olduÄŸunuz aÅŸklarınızı bir daha irdeleme gereÄŸi duyarsınız.
Zengin bir muhteviyatla kaleme alınan Memê Alan destanını okudukça tüm dünya halklarının bu dili bilmesi ve bu keyfi alması gerektiÄŸini düÅŸünebilir ve hayıflanabilirisiniz. Çünkü inanıyorum ki iyi bir okuyucu tat aldığı bir eserden tüm insanların da tatmasını ister.
Åžiirsel anlatımla, Kürt örf ve ananelerinin, yaÅŸam ÅŸekillerinin vurgulandığı kitapta özellikle ÅŸu belirlemeler bize tarihi destanın kadimliÄŸini anlatır; Kürt evine bir misafir gittiÄŸinde, üç gün üç gece niye geldiÄŸi, kim olduÄŸu sorgulanmaksızın en iyi ÅŸekilde ağırlanır. Üçüncü günün sonunda, misafire sorular sorulur.
Kürt geleneÄŸinde erkeÄŸin erkeÄŸe söz vermesi son derece önemlidir. Can pahasına dahi olsa verdiÄŸi söz yerine gelir.
Kadının saçını kesmesi, felaket, yasa mateme yorumlanır.
Mektubun ucunun yakılı olması kötü haber demektir.
Ve gelelim kitaptaki olay örgüsüne. BirçoÄŸumuzun bildiÄŸi Memê Alan, Mixribiyan adında bir Kürt Åžehrinin padiÅŸahıdır. Periler aracılığı ile Cizîra Botan Miri, Mir Ezdî’nin kardeÅŸi Zîn ile bir gece muhabbet eder ve ona âşık olur. Zîn birden kaybolur. AÅŸk ateÅŸinden hasta bir halde uyanan Mem, Zîn’i bulmak için Cizre’ye gider. Ancak yolu bilmez. Cizre yolu altı aylık uzaklıkta bir yerdedir. Atı ile altı ay yol alır. Sora sora gittiÄŸi yolda, başına türlü türlü olaylar gelir. Cizre’ye vardığında Zîn’in niÅŸanlı olduÄŸunu ve padiÅŸahın kız kardeÅŸi olduÄŸunu öÄŸrenir. Zîn’in niÅŸanlı olduÄŸu üç kardeÅŸten biri olan Çeko , Hesen ve Qeretacîn’in evine misafir olur. KardeÅŸlerin en büyüÄŸü olan Hesen misafirine çok deÄŸer verir ve onun isteÄŸi her ne ise yerine getireceÄŸi sözünü verir ve öyle ki Çeko, üç yıllık niÅŸanlısı Zîn’den vaz geçer, Zin’i Mem’e helal görür. Ancak Mir Ezin’în veziri Fesat Beko (Bekoyê Ewan), türlü hile ve fitnelerle Mir’in kafasını karıştırır, Mem’in zindana atılmasına sebep olur. Mem, zindandayken içi zehir dolu bir narı ısırarak ölür. Bu narı da Zîn’e Beko’nun kızı vermiÅŸtir. Zîn farkında deÄŸildir. Mem, narı, Zîn’i, olacakları rüyasında görmesine raÄŸmen ısırır ve ölür. Ardından Zîn de ölür. Mem diÄŸer dünyada Zîn ile buluÅŸacağına, orada nikâhlarının kıyılacağına inanır. Mir Ezin yaptığına piÅŸmandır, Beko’nun ölüm fermanını çıkarır. Beko ölür ancak iki aşığın mezarı arasında kara bir çalı olarak boylanır.
Üstünkörü anlatmaya çalıştığım bu hikâyedeki karşılıklı konuÅŸmalar, betimlemeler, duygu ve düÅŸünce derinliÄŸi kesinlikle bir tiyatro olabilecek niteliktedir. Nitekim hem Türk hem de Kürt televizyonlarında film ve dizi olarak halka sunulmuÅŸtur.
Ä°nsanlar bildiÄŸi kelime kadar düÅŸünür. Büyük kelime zenginliÄŸine sahip olan Kürt dili ve edebiyatı aynı zamanda fikir, düÅŸünce, anlatım, kurgu babında da zenginlik gösterir. Özellikle sözlü anlatım sanatçıları olan Dengbêjlerin ezber güçleri ve hafızaları bu iddiayı güçlendirmektedir.
Memê Alan destanı, ilk önce 1890 yılında, A. Socın (Sosen tarafından) Almanya’nın Petresburg, ÅŸehrinde toplanır.
1903 yılında Almanya’da A. Von Le Coq tarafından derlenir.
1906-1909 Oscar Mann tarafından Berlin’de, 1926 yılında Hugo Makas (MakaÅŸ) tarafından Leningrad’da derlenerek Avrupa okuyucularına sunulur.
1936 yılında Erivan da Kürtçe bilen sanatseverler sayesinde Kürtçeye çevrilir.
1942 yılında Fransız yazar Roger Lesgot, Mir Celadet Bedirxan’ın yardımıyla Memê Alan’ı Beyrut’ta Fransızca’ya çevirir. Roger Lesgot, dengbêjlik geleneÄŸine oldukça deÄŸer verir. Roger Lesgot’a göre Dengbêjlik yani sözlü sanat, zamanla ortadan kalkacak, beraberinde folklor ve deÄŸerler de yok olacaktı. Bu düÅŸünceyle, detaylar atlanmadan edebi ve ÅŸiirsel bir tarzla kaleme aktarmış olduÄŸu bu eÅŸsiz destan, okunmaya deÄŸerdir.
Memê Alan kitabının önsözünde (peÅŸgotin) Nurettin Zaza’nın kaleme almış olduÄŸu deÄŸerlendirmeler oldukça önemlidir. Nurettin Zaza, Memê Alan destanını geniÅŸ bir ÅŸekilde incelemiÅŸtir.
Memê Alan Kitabını incelerken, Nurettin Zaza’nın önsözünü de deÄŸerlendirmekte fayda vardır çünkü kitap hakkında okuyuculara çok çarpıcı bilgiler vermektedir. Nurettin Zaza’nın deÄŸerlendirmelerine göre; Memê ismi Muhammed isminden gelir. Destanın kaynağı Rojava’dır. Destanda iyiler ve kötüler, haklılar ve haksızlar karşı karşıya gelmiÅŸtir. SavaÅŸlar, kılıç ile at üstünde gerçekleÅŸir. Destan’ın kahramanı olan Zîn hakkında yeterince bilgi yoktur. Bu anlamda araÅŸtırma yapılmasını edebiyatçılara bırakmıştır. Memê Alan destanını, Ahmedî Xanî’nin Mem û Zîn, William Shakespeare’in Romeo ile Juliet, Homartes’in Zariadres ve Odatis destanlarına benzetir. Ortak özelliklerini inceler.
Nurettin Zaza, Memê Alan destanında yer alan kahramanları ayrı ayrı inceler, kahramanlara biçilen roller üzerinde çarpıcı bilgiler verir. Aynı zamanda kitap aracılığı ile Cizre’nin tarihi yaÅŸamını, Kürtlerin Müslüman olduktan sonra Arap kültürünün Kürt insanı üzerindeki etkilerini inceler.
Memê Alan Destanındaki tekerleme ÅŸeklindeki anlatı, hayal dünyasındaki mübalaÄŸa, efsanevi benzetmeler, geniÅŸ hayal gücüne eÅŸlik eden cin, peri, hızır, uçan at, geleceÄŸi gösteren rüyalar gibi betimlemeler okunmaya deÄŸerdir. Ä°nanıyorum ki, Memê Alan kitabının dilinizde bırakacağı tadı unutamayacaksınız.
Kaynak: Leyla Mihrinaz Engin
