Darbe operasyonunu üslendiği Kıbrıs'tan yöneten, MI6 İran büro şefi Norman Darbyshire "Plan, kentteki (Tahran) kritik noktaların Şah'a sadık olduğunu düşündüğümüz birlikler tarafından ele geçirilmesiydi. Radyo istasyonu vesaire, klasik bir plandı" diye anlatıyor.

İngiltere'nin İran tarihinin bu kritik anında oynadığı rol biliniyordu ve İran'ın İngiltere'ye yaklaşımında kalıcı izler bırakmıştı ancak bu dış müdahalenin detayları şimdiye kadar pek bilinmiyordu.

35 yıl önceki kayıtlar nasıl bulundu?

Darbe sırasında MI6 İran büro şefi olan Darbyshire anılarını Granada Televizyonu'nun 1985'te yaptığı "Bir İmparatorluğun Sonu: İran" adlı film için doğrudan "yayınlanmamak kaydıyla" anlatıyor ve ekranda görünmeyi ve anılmayı da reddediyor. Bu nedenle mülakat filmde sadece dolaylı ve sınırlı olarak kullanılabiliyor.

Mülakatın çözülüp kağıda geçirilmiş hali ise, yeni bir belgesel için yürütülen araştırma sürecinde ortaya çıkana dek, bir kenarda unutuluyor.

'53 Darbesi' adlı belgesel, 19 Ağustos Çarşamba günü Musaddık'a yapılan darbenin 67. yıldönümünde yayınlanacak ve 1993 yılında ölen Darbyshire'ı Ralph Fiennes canlandıracak.

'Cinayet silahını bulmak gibi'

53 Darbesi belgeselinin yapımcısı Taghi Amirani "Onlarca yıldır herkesin bildiği bir sır olmasına rağmen Birleşik Krallık hükümeti darbede oynadığı hayati rolü henüz resmen kabul etmedi. Darbyshire'ın tanıklığı, namlusundan hala duman çıkan cinayet silahını bulmak gibi bir şey. Tarihi bir keşif bu" diyor.

Daktiloyla yazıya dökülmüş olan ifade metni Pazartesi sabahı ABD'deki George Washington Üniversitesi Ulusal Güvenlik Arşivi tarafından yayınlandı.

Neden devrildi?

Şah, 1951 yılında İran parlamentosunda büyük çoğunluğu elde eden Muhammed Musaddık'ı başbakan olarak atamıştı.

Musaddık'ın başbakanlığa gelir gelmez ilk icraatlarından biri Anglo-İran Petrol Şirketi'ni (daha sonra BP oldu) millileştirmek olmuş, bu da İngiltere ile İran arasındaki ilişkilerde derhal bir krizin doğmasına sebep olmuştu.

Fakat Norman Darbyshire'a göre, İngiltere'nin -MI6'in- Musaddık'ı devirmek istemesinin ana nedeni, hükümetinde Komünist Parti'si Tudeh'ten sadece bir bakan olmasına rağmen, onun eninde sonunda Sovyet etki alanına gireceğinden kuşkulanılmasıydı.

Darbyshire bugün yayınlanan tanıklığında "Ben buna gerçekten inanıyorum çünkü Musaddık bayağı zayıf bir karakterdi. Bir kez iyi eğililmiş Komünist Parti mensuplarını aldın mı gerisi uzun sürmezdi. Biz, onun komünizme karşı bir tür savunma duvarı olduğu yolundaki Amerikan yaklaşımına katılmıyorduk. Uzun vadede komünistler tarafından etki altına alınabileceğini düşündük" diyor.

Bisküvi kutularına saklanan rüşvetler yetmedi

1951 yılında dönemin İngiltere başbakan yardımcısı Anthony Eden, üst düzey bürokratlara danışmadan, akademisyen ve savaş döneminde casusluk yapmış bir kişi olan Robert Zaehner'i Musaddık'ı Meclis üyelerini ve diğer önde gelen İranlıları rüşvet yoluyla kontrol etmek suretiyle devirmekle görevlendirdi.

Darbyshire, Zaehner'in faaliyetlerini anlatırken, "Büyük paralar harcandı" diyor. "Büyük miktarda paraları bisküvit kutularında saklayarak taşıyordu. Sanırım o sırada 1,5 milyon sterlini aşkın para harcamıştır."

Fakat Zaehner'in faaliyetleri başarılı olmadı ve İran'dan ayrıldı. İşte Darbyshire burada alternatif ve daha ucuza mal olduğunu söylediği bir planla devreye girdi.

"Darbe 700 bin sterline maloldu. Biliyorum, çünkü ben harcadım bu parayı" diyor.

Darbyshire darbeyi ucuza mal ettiği için gururluydu. Mülakatın bir başka yerinde de İran ordusunun ülke dışında görevli bir komutanından çok hayati bir bilgiyi bir kilo Lipton çayı karşılığında sızdırdığıyla övünüyor. "İran'a gidemiyordu, onun için çay getirttim ve ona ödemeyi bununla yaptım" diyor.