ZAFER SÜRER (ŞEJOQUE):"KARTVELİSTLER, 'KÜÇÜK EMPERYALİST ÜLKE' ANLAYIŞINA SAHİPLER!" (2)
Bu haber 2014-09-03 00:20:29 eklenmiş ve 1346 kez görüntülenmiştir.

ZAFER SÜRER (ŞEJOQUE):"KARTVELİSTLER, 'KÜÇÜK EMPERYALİST ÜLKE' ANLAYIŞINA SAHİPLER!" (2)

 
 
ZAFER SÜRER (ŞEJOQUE):"KARTVELİSTLER, 'KÜÇÜK EMPERYALİST ÜLKE' ANLAYIŞINA SAHİPLER!"
 
Sayın Ş’ejoque Zafer bize kendinizi tanıtır mısınız?
 
Зиусхьэн, зыкъыдэбгъэц1ыхуамэ ди гуапэт?
 
1962 yılında Adana/Tufanbeyli ilçesine bağlı Kayapınar (Ş’ejoquey) Köyü’nde doğdum. Tufanbeyli’nin eski adı Mağara. Resmi olarak Mağara doğumluyum (!). Türkçe’yi ilkokulda öğrendim. Adıgece konuştuğumuz için birkaç kez meşe odunuyla dayak yediğimi hiç unutmuyorum. Belki de anadilime bu kadar düşkün olmamın nedeni bu dayaklardır. Kuzey Kafkasya’dan sürülmüş bir ailenin çocuğu olarak, köyden okumak için ayrılışımı da bir sürgüne benzetirim. Çünkü, olmam gereken yerden, kendi ulusal-kültürel değerlerimle bir nebze olsun yaşayabileceğim doğal ortamdan koparıldım. Ortaokulla başlayan “sürgün” hayatım devam ediyor. Çeşitli periyodik yayınlarda çalıştım. Eğitimciyim.
 
Минрэ щибгъурэ хыщ1рэ т1ум (1962), Аданэ къалэм епхауэ Щ1эжокъуей сыкъыщыхъуащ. Щ1эжокъуэхэ сарищ1алэщ. Тыркубзэр, пэщ1эдзэ эджапэращ щызэзгъэщ1ар. Адыгэбзэк1э дызэрыпсэлъам и щхьэусыгъуэу зэ т1о жыгей башк1э егъэджак1уэм удын къызэрттырилъхьар щытщыгъуий сигу ик1къым. Ищхъэрэ Къавкъазыр зырагъэбгъына си адэшхуэхэм ещхьыу, уеджэныущ жа1эу си къуажэ зэрызагъэбгынар зызогъэщхь. Сыкъыщалъхуа. си бзэ сыщыпсэлъэжыф къуажэм а си къыдэк1ыгъуэ лъандэрэ хэхэс гъащ1э изохьэк1. Журналистыу илъэситху сылэжьа и ужь иджы щ1алэ егъаджэу си гъащ1эр изохьэк1.
 
Çerkes ulus bilinci, dili ve kültürü üzerine yaptığınız çalışmalardan bahseder misiniz?
 
Адыгэ лъэпкъ 1уэхухэм теухуауэ къэблэжьахэм и гугъу къытхуэпщ1ыфыну?
 
Fiili olarak fazla çalışma yapmış biri değilim. Yine de üniversiteyle birlikte başladım diyebilirim. Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği’nde, 1984 sonrası, tiyatro komisyonunda (tiyatro kolu kurmak yasaktı) ve Kafdağı dergisi yayın kurulunda yer aldım. 1992’de yayın dili ‘’Türkçe-Çerkesce” olarak Ankara Valiliği’nden izin almayı başaran Marje dergisinin ikinci sayısından itibaren yayın yönetmenliğini üstlendim. Marje dergisi, Çerkeslerin Türkiye diaspora tarihinde ömrü kısa ama çok ses getiren bir dergisi olarak yerini almıştır. Özellikle Abhazya işgale uğradığında, yayınlarının yanı sıra, Marje grubu, Türkiye’de işgale verilen tepkilerde güçlü bir ses olarak yerini almıştır. Genç yaşta kaybettiğimiz derginin sahibi Sönmez BAYKAN’ı bu vesile ile burada minnetle anıyorum. Bunların dışında, Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun organize ettiği Anadil Eğitimcilerinin Eğitimi kursuna Ankara Kafkas Derneği öğretmen adayı olarak katıldım. Ankara Kafkas Derneği’nde Adıgece’nin Kaberdey dialektiyle üç yıl kurs eğitmenliği yaptım. Ayrıca bu üç yıllık dönemde KAFFED’in yayın organı NART Dergisi yayın kurulunda bulundum. Şu an herhangi bir kurumsal etkinlik içinde değilim. Çok sık olmamakla birlikte Türkçe ve Adıgece olarak, internet ortamında düşüncelerimi paylaşıyorum.  
 
Лъэпкъ 1уэхум теухуауэ злэжьауэ, жып1эхъуныу гъащ1эгъэныщэ щы1экъым. Щхьэ щытхъужыныри Адыгагъэм къек1уу щыткъым. Ит1ани, упщ1эм упэмыджэжыныри емык1ущ. Унивэрситетым щыщ1эздза лъэхъанхэм хуозэ лъэпкъ 1ухухэми хэлэжьыхьын зэрыхуейр къыщызгуры1уар. Анкарэ Ищхъэрэ Къавкъаз Хасэм, 1984м (минрэ щибгъурэ ищ1рэ пл1ы) щыщ1эдзауэ, хасэм щырагъэк1уэк1а лэжьыгъэхэм сыхэтащ. Тийатро гупымрэ Кафдагъы зиц1э журналыр къыдэзыгъэк1 гупымрэ садэлэжьащ. Минрэ щибгъурэ бгъущ1рэ т1ум Тыркубзэрэ Адыгэбзэрэк1э дыщытхэн хуитыныгъэ ди1эу Маржэ журналым, и етуанэ къыдэк1ыгъэм щыщ1идзэу и атащхьэ дирэкторыу сыщылэжьащ. Гурзинхэр. Абхъазым къышебэна лъэхъэным, Маржэм и тхыгъэхэм ямызакъуэу Маржэм щылажьэ щ1алэ гупым, Тыркум ис Щэрджэсхем, ирагъэк1уэк1а организацэхэм фы дыдэу я гуащ1э халхъащ. Маржэм и гъащ1эр к1эщ1ами. И щытык1эмрэ жи1ахэмрэ иджыри ц1ыхухэм ягу къок1ыж. Маржэр къыдэзыгъэк гупым и тхьэмадэу ди япэ ита, зи гъащ1эр к1эщ1 тф1ащыу т1эщ1аха Туркъэу Сонмэз Байкан тхьэмыщк1эр, фыгъэк1э сигу къызогъэк1ыж. Ар лъэпкъым и л1ыхъужьыу псэуащ.
Къавкъаз Хасэхэм и Хасащхьэм (фэдэрацэ) зэхишэу Адыгэбзэмрэ Абэзэбзэмрэ егъэджак1уэ игъэсэныу Юро Сюзыр дэ1эпыкъуэгъу зыщищ1а лъэжыгъэм сыхэту, илъэсищк1э Анкара Къавказ Хасэм Адыгэбзэк1э гуп щезгъэджащ. А лъэхъэным КАФФЕДм къыдигъэк1 Нарт журналым и къыдэк1ыгъуэхэм садэ1эпыкъуащ. Нобэ дыкъыздэсам, лъэпкъ 1уэхухэм теухуауэ хасэхэм сыщылэжьэжкъым. Зэрысхузэфэк1к1э си анэдэлъхубзэмк1э тхылъ соджэ сотхэ. Лъэпкъ 1уэхум щ1эн хуеуэ и нэхъ 1уэху 1этащхьэр уибзэ ипщ1э пщ1эжынрауэ солъытэ. Интэрнэтым, иджыри зэзэмызэ Тыркубзэрэ Адыгэбзэрэк1э си гъащ1э еплъык1эхэр ц1ыхухэм ядызогуэш.
 
Türkiye kamuoyu gündemindeki Demokratik açılım hakkında neler düşünüyorsunuz?
 
Тыркум къыщыунэху демократизмэ 1уэхухэм уи еплъык1эр дауэ?
 
Şu an olan şeyin açılım mı, çalım mı olduğuna henüz karar verebilmiş değilim. Neden derseniz, başlangıçta niyet salt Kürtleri susturmak, onların gönlünü hoş tutmak amaçlı idi. Sanırım, sistem, diğer etnik halkları tamamen erittiğini ve kontrol edebildiğini düşündü. Bunda da çok haksız sayılmaz. Türkiye’de Kürtlerin dışındaki bütün halklar, kendi gerçeklikleri yerine erkin çizdiği kalıplar içinde olmayı tercih (!) etti. Araplarını başka Arapça yayınlardan korumak için, Kürtlerini başka Kürtçe yayınlardan korumak için kanal açan bir anlayış söz konusu. Bu biraz mevcut hükümetin, Kürtlerin, Arapların ve Alevilerin dışındaki her türlü etnik yapıya bir çalımı gibi geliyor bana. Eğer, gerçekte demokratik açılım amaçlansa, bütün düzenlemeler, fark gözetilmeksizin, bütün halklar için, etnik yapılar için düzenlenirdi diye düşünüyorum. Yine de karamsar olmak istemiyorum. Geleceğin daha güzel günlere gebe olduğuna inancımı sürdürüyorum.
 
Иджы къыздэсам ущыувыу узэплъэк1ыжмэ щхьэгъэпц1эж 1уэхущ плъагъур. Нэхъапэ Куртым зырагъэущэхуныу гугъэт мы 1уэхур къыщ1ежьар. Сызэреплъымк1э адрей лъэпкъхэм я лъэпкъ гъащ1эм зиужьыным теухуауэ, а лъэпкъхэр зыми хуэмейуэщ  зэреплъар къэралыгъуэр. Мы еплъык1эрикъэралыгъуэм ищхьэм изылъхьэр, езым и бзэм и хабзэм и лъэпкъым зиужьыным хущ1эмыкъуу, и гъащ1эр к1ыф1ым къыхэзынэну, и бзэр, и лъэпкъыц1эр щызгъэгъупщэну гъащ1эеплъык1эр зызэрдищ1ращ. Арапхэр, Арапыбзэк1э къэпасалъэ тэлэвиднэм, Куртхэри апхуэдэу щихъумэн щхьэ а лъэпкъит1ым я бзэк1э тэлэвиднэ яхуу1уихащ.  Дыкъысдэсам, куртхэмрэ Али и гъуэгуэгъхэм пэмыщ1, къэралыгъэм лъэпкъхэр ф1э1уэхуу щыткъым. Цыху хуэдэ псэук1э къахуихьын гъуэгу теувауэ щытымэ, нэхъапэ хэк1уэдэж лъэпкъхэр и пэ иригъэщын хуейт с и еплъык1эмк1э. Ит1ани, нэхъ махуэ дахэхэр къытпэплъэу согугъэ…
 
Çerkesliğin etnisite ve/veya diğer birleştirici unsurlarından bahseder misiniz? Çerkeslik ne demektir? Kimler Çerkesdir? Çerkes tanımlaması anavatan ve diasporada nasıl algılanıyor? Diasporadaki tanımlama sizce doğru bir tespit mi? Ortak bir Çerkes ulus bilinci mevcut mu?
 
Щэрдэсхэм/Адыгэхэм я зэкъуэтыныгъэр къахуэзыхьхэм и гугъу пщ1ыфын? Сыт Адыгагъэр? Хэт Щэрджэсыр? Хэкумрэ хамэ щ1ыналъэхэмрэ, шэрджэс жыхуа1эр зэтехуэрэ? Хамэ щ1ыналъэм шэрдэс псалъэм къырагъэубыдым уэрк1э зауэ? Шэрдэсхэм зэдэгъуэгурык1уэу лъэпкъ еплъык1э зэда1э?
 
“Kimler Çerkestir” sorunuza “insan olan herkes” diye cevap vereyim şakayla karışık. Zira, Çerkes atasözü, “Çerkeslik, insanlıktır” der.
 
“Çerkes” sözcüğünün, anavatanda ve diasporada farklı anlamlar yüklenmiş durumda olması, uzun zamandır sonu gelmeyen ve kolay kolay da gelmeyecek bir tartışmayı da beraberinde getirdi. Çerkes tanımlaması anavatanda Adıgeler için kullanılırken, SSCB döneminde Adıgelerin üç bölgeye ayırılarak ve bir bölgede olanlara Çerkes denmesi artı bir kargaşa daha yaratmıştır. Aynı olan üç bölgenin dilini, üç ayrı dilmiş gibi isimlendirme yoluna gidilerek yapay ayrışmalar körüklenmiştir. Özünde Çerkes eşittir Adige’dir. Diasporada bu adlandırma farklı bir boyut kazanmıştır. Zira, Kuzey Kafkasya’dan sürgün edilen halkların en büyük nufusunu Adıgelerin oluşturması ve tarihte de Adıgelere kendilerinin  dışındakilerce Çerkes denmesinin bir yansıması olarak Kuzeyden gelen bütün halklar, Osmanlı topraklarında Çerkes adıyla kabul görmüştür.
 
“Хэт Шэрджэсыр” упщ1эм “Ц1ыхуу зызлъытэж псор” жыз1эу гушы1э т1эк1у игъусэу пэджэж естынщ. Адыгэ псалъэжь ди1эщ, “Адыгагъэр ц1ыхуугъэщ.” жи1эу.
 
“Шэрджэс” псалъэм Хэкум къыщырагъэубыдымрэ Хамэ щ1ынапъэ къыщырагъэубыдымрэ зэрщхьэщык1ар, щыт щыгъуи ц1ыхухэр топсэлъыхь. Мыбы к1э игъуэтынуи сыгугъэкъым. “Шэрджэс” псалъэм, хэкум Адыгэ закъуэращ къырагъэубыдыу щтар. Совйэт Сюзым и лъэхъэным, Адыгэхэр ягъэтк1ун гугъэ ящ1ри “лъэпкъищу” зэбгъырадзащ Къэбэрдейр, Адыгейр, Шэрджэсыр жари. Къэрэшей-Шэрджэс рэспубликем щыпсэу Адыгэм къахуэнащ Шэрджэсыц1эр. Абы и закъуэкъым, лъэпкъищу зэбгырадза Адыгэм я бзэри щыуэ зэгуак1ащ. Адыгэбзэр зыбзэу щытти, бзищ ящащ. К1эщ1ыу жы1апхъэр мыращ: “Адыгэращ Шэрджэсри.” Хэхэс Адыгэм я еплъык1эмрэ Хэкурыс Адыгэмрэ мы 1уэхум я еплъык1эр зэщхьэщок1. Зи хеку зэрагъэбгына Къавкъаз лъэпкъхэм нэхъыбэр зэры-Адыгэм щхьэ псори Шэрджэсык1эк1э зэрашащ. 
 
Adığeler başta olmak üzere Kuzey Kafkas kökenliler Türkiye’de çok kalabalık bir nüfusu teşkil etmekteler, bilinçli bir şekilde yerleştirilme sonucunda birbirlerine uzak yerleşim birimlerinde 55 vilayette yaşamaktalar fakat bu vilayetlerin hiçbirinde nüfusun çoğunluğunu oluşturmamaktalar. Genel kabul görmüş bir görüş vardır; asıl olan anavatanda sayısal çoğunluk olmak, siyasi irade ve ulus bilinci. Anavatana geri dönüş Kuzey Kafkas halklarının geleceği açısından ne derece önemlidir?
 
Адыгэхэр ипэ иту Къавкъаз лъэпкъхэр Тырку щ1ыналъэм къыщык1уахэм хэкъухьауэ зэрагъэт1ысам къыбгъэдэк1у дэнэ хэгъэгу щыпсэухэми щымащ1эхэщ. Лъэпкъ гъащ1эм, Адыгэ лъэпкъым и щы1эныр зэпхар хэку гъэзэжынращ зэпхар жа1эу епплъык1эр ядэпщтэрэ? Хэкужым гъэзэжыным, Къавкъаз лъэпкъхэм я лъэпкъ гъащ1э зиужынымк1э сыт къахуихьынур?
 
Soykırım ve sürgün sonrası Çerkeslerin iskan biçimi; başka belgeye bile gerek bırakmadan Osmanlı İmparatorluğu’nun bu sürgünde dolaylı yoldan da olsa payı olduğu gerçeğini gözler önüne seriyor. Arşivlerin yavaş yavaş açılmasıyla bu durumun yakın zamanda daha da net olarak belgeleneceğini düşünüyorum. Osmanlı, kendi emniyetini sağlamak adına setler çekerken, Kuzey Kafkasyalıların  asimilasyonunu da hedeflemişti. Fakat Osmanlının buna ömrü yetmedi. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra kesin çözüm (!) bulunarak hepimiz “ne mutlu…” olduk. Kuzey Kafkasyalıların konservative bir kültür yaşamaları, nüfusun köylere yerleştirilmiş olmasıyla mümkün olmuş ve kendileri, kültürel gelişimlerini sağlayamamış olmalarına rağmen mevcudu koruyabilmişlerdir. Bu halklar için dönüş elzemdir. Dönüş, yeniden var olmanın başlangıç noktasıdır. Dünyanın nasıl bir süreç yaşayacağını önceden bilmek çok olası değil fakat, süreç, bizim gibi küçük ve en önemlisi de haksızlığa uğramış masum halklara da bir takım fırsatlar verecektir. Önemli olan, o fırsatlar çıktığında kullanabilmek için donanımlı olmaktır. Bu da anavatanda nüfusla olur. Ulusal –kültürel değerleri koruyup geliştirmek için elinde argümanlara sahip olmakla olur. Bunun en önemlilerinden biri de elbette anadilini koruyabilmektir. Adıge atasözü, dilsiz halk ölü halkdır, der (Bzenşer, psenşeşş.).
 
Dönüşün, diasporada yok olmakla karşı karşıya gelmiş kitlelerin yanı sıra, anavatanda, sayıları az olan Çerkes nüfus için de elzemdir. Zira, orada da uygulanan politikalar ve doğal asimilasyon süreci, az nüfusu tehdit eder durumdadır.
 
Ди лъапсэ ирак1ынк1э гугъэ ящ1ыу къыдащ1ыл1а зауэм и к1эм хэкур дагъэбгына и ужь Къавкъаз лъэпкъхэм дунейм зэрытекъухьам ущеплъкэ, Урысхэмрэ Тыркухэмрэ ипэк1э зэрзэргуры1уар на1уэу къегъэлъагъуэ. Архивхэр на1уэ къащ1мэ мыхэр зэдык1э утыку къихуэнущ. Тырк къэралыгъуэм, езыр щызауэ щ1ып1эхэм зи хэку зырагъэбгынахэр ягъак1уэу зэрыщагъэзэуэрари на1уэщ. Дэнэк1э ущы1эми, узхагъэгъуэщэн, узхабжэн, ухагъэтк1ухьын политыкар щыболъагъу. Шэрджэсхэр нобэ къыздэсам я бзэ я хабзэм щыщ т1уэк1у я хъумэфамэ. Къуажэм къызэрыдэмык1аращ ар къахуэзыхьар. Мы лъэпкъхэмрэ, хэкум къина я лъэпкъуэгъхэмрэ я лъэпкъ гъащ1эм зиужьыным щхьэ я хэку ягъэзэжыу зэкъуэувэжын хуейщ. Мы 1уэхум пэмыщ1 хэк1ып1э иэкъым сэ сызэреплъымк1э. Къэралыгъэм. Псори зэхуишэсыу зы къалэ зэрыщимгъэпсэунури на1уэщ. Т1э, Гъазэжыныр мы лъэпкъхэм щ1эрыщ1эу я гъащэхэм и щ1эдзэжып1эщ. Гъэщ1эм зызэрихъуэжынур пщ1энукъым. Абы къыпхуихьыну ф1ыгъэхэм пэплъэу, хуэхьэзыру щытын хуейщ. Псодыдэм и 1уэху атащхьэр, уибзэ пхъумэжынращ, къэунэхуну гъэщ1эщ1эхэм уадэущыным щхьэ. Адыгэм “Бзэншэр, псэншэщ” щ1ыжа1эр мыращ.
 
Хэку гъэзэжыным, зыгъэзэжым и закъуэкъым, зыдигъэзэжынум къина и лъэпкъуэгъхэм я щы1эныгъэмк1и щхьэпэшхуэщ. Мыхъумэ ахэри бжыгъэк1э зэрымащ1эм щхьэ я бзэрэ я хабзэрэ яхъумэжыфынукъым. Псом и атащхьэр, хуитыныгъэ зи1эу дунейм дэгъуэгурык1уэ лъэпкъ щхьэ зэкъуэувэжын хуейщ.
 
Adığece hakkında bizi bilgilendirir misiniz? Diğer Kafkas dilleriyle akrabalık derecesi nedir?
 
Адыгэбзэм и гугъу къытхуэпщ1ыфын? Къавкъаз лъэпкъхэм я бзэхэм и 1ыхьлагъэр дауэ?
 
Kafkas dillerine ilişkin, söylenebilecek en önemli bilginin, Kafkasya’nın otokton halklarının, dillerinin de kendine özgü olduğu, var kabul edilen dil gruplarının hiç birine tabii olmadıkları ve Kafkas dil grubunu oluşturuyor olmalarıdır. Kuzey ve güney olarak ayrıldığını biliyoruz. Adıgece de Kafkas dillerinin kuzey kolu, Kuzeybatı dil grubunda yer alıyor. Akraba diller içinde en yakın olanlar, Abazaca ve artık konuşulmayan ve insanlık kültür tarihi için büyük bir kayıp olan Wubıxce. Umarım diğer Kafkas dillerinin ve bütün dünya dillerinin hiç birinin böyle bir sonu olmaz. Adıgece’nin dünya’nın en eski dillerinden biri olduğuna şüphe yok. Neredeyse doğadaki bütün sesleri barındıran bir yapısı vardır. Bu da dilin ne kadar eski olduğunu belgeleyen bir özellik. Ayrıca, dili oluşturan bütün seslerin ve harflerin tek başlarına anlam yükleniyor olması da dikkat çekici. Adıgece, yakın tarihte yazılı dil haline gelmeden önce, sözlü edebiyatı çok gelişkin bir dildir. Binlerce yıllık bir birikim, Adıge dilinde sözlü edebiyat ürünü olarak günümüze ulaşmıştır. 
 
Къавкъаз лъэпкъхэм я бзэр Дунейм тет бзэхэм къэщхьэщык1у езыр зы гуп зэрыхъур псоми дощ1э. А лъэпкъхэр, а щ1ыналъэм и лъэпкъ пэжхэщ, я бзэри апхуэдэщ. Къавкъаз бзэ гупыр т1ууэ зэщхьэщок1. Адыгэбзэр Ищхъэрэ Къавкъаз бзэ гупым хэтщ. Абы и унэгъудыдэу щытхэр Абэзэбзэмрэ, нобэ дыкъыздэсам дунейм зи макъ щымы1уж убыхыбзэмрэщ. Тхьэм мыбы атк1э зыбзэ мыхуэдэ к1уэдыныгъэ къыримытк1э. Адыгэбзэр, дунейм тет бзэхэм и нэхъыжьдыдэхэм зэращыщым шэк1 телъкъым. Псэуныгъэм щызэхэпх макъ псор, адыгэбзэм и макъыу хыболъагъуэ. Мыбыи ар ижь ижьыжьлъандэрэ зэрыщы1эр къегъэлъагъуэ. Адыгэбзэм и макъ псом, и хъэрф псом и закъуэ къыбжи1эн и1эщ. Тхьыбзэу мыхъуми, псалэбзэу бей дыдэу гъащ1э езхьэк1уауэ зыбзэщ. Нобэм Адыгэбзэм къынихьэсыу ятхыжа лъэжьыгъэхэм ущыхэплъэк1э мыхэр жыуегъа1э.
 
Adığece’nin yazılı geçmişi hakkında bizi bilgilendirir misiniz?
 
Тхыбзэу адыгэбзэм и гугъу къытхуэпщ1мэ, сыт жып1эн?
Adıgelerin ilk olarak yazı diline geçmeleri 160 yıl öncesine uzanır. Tarihi belgelerin bize gösterdiğine göre ilk Adıgece kitap 14 Mart 1853’te çıkan Adıgece Sözlük’tür. Bu eseri yazan Adıge bilim adamı Bersey Wumar’dır. Aslında, konuyla ilk uğraşanlar; Hangeri Sultan, Negume Şora, Hatokşokue Kazi ve Tambi Pago gibi bilim insanlarıdır. Daha sonraları bunların çalışmaları Bersey Wumar tarafından devam ettirilmiştir. Onun yazdığı ilk Adıgece eser olan Adıgece Sözlük isimli kitabın o devir için büyük önemi vardı çünkü öncelikle ulusal bir dilin varlığı ve önemi anlaşılmış, dildeki çok zengin seslerin harfler ile ifadesi sağlanmıştır. 1917 Sovyet devriminden sonra, Adıgece Kiril harfleri ile ifade edilmeye başlandı ancak birkaç sene sonra Arap harflerine dönülmüş ve bu alfabe ile okullarda okutulmuştur. Daha sonra 1923’te Psihuabe’de yapılan geniş katılımlı bir toplantıda, Latin alfabesi kullanılmasına karar verilmiştir. Oluşturulan Latin alfabesi 1936 yılına kadar devam etti ve o tarihten itibaren Kiril alfabesine dönüldü. Dünya Çerkes Birliği 2003’teki toplantısında 14 Mart gününü Adıge dilinin bayramı olarak karalaştırılmış ve o tarihten itibaren kutlanmaktadır.
Адыгэм, сэ сщ1эуэ я тхыбзэм и къежьап1эр щэрэ хыщ1рэ илъэс ипэщ. Тхылъыу адыгэбзэк1э щытрадзар Гэтхэпэм 14, 1853(минрэ щийрэ тхущ!рэ щы) илъэсим Щ1эныгъэл1 Бэрсей Умар итха Адыгэбзэ псэлалъэращ. Абы ипэк1э тхыбзэм елэжьахэщ Хъанджэри Султан, Нэгумэ Шорэ, Хьэтэкъущокъуэ Къази, Тамбий Пагуэ хуэдэ щ1эныгъэл1хэр. Ахэм утыку къыралъхьа лъэжьыгъэхэр щ1эгъэкъуэгъу зыхуищри Бэрсей Умар и лъэжьыгъэр утыку къырилъхьащ. Абы итха тхылъым лъап1эдыдэт. Зы лъэпкъым и бзэк1э и пэдыдэ тырадза тхылъщ. Минрэ щибгъурэ пщык1ублым Совет Рэволуцэм и ужьк1э нэхъапэ Кирил алфавитк1э ятхащ Адыгэбзэр. Илъэсит щы блэк1а и ужь, Арап хьэрфхэм иритхэу щ1адзащ. Еджапэхэм Арап хьэрфк1э Адыгэбзэ щаджащ. Минрэ щибгъурэ т1ощ1рэ щы илъэсым, Псыхуабэ тхыбзэм теухуауэ зэ1ущэшхуэ щек1уэк1ри Латин хьэрфхэмк1э иритхэным щхьэ 1э къа1этащ. А лъэхъэным зытрагъува Латин Алфэвитыр минрэ щибгъурэ щэщ1рэ хы илэсым къэсыу зэрахьащ. А илэсым щыщ1эдзауэ Кирил хьэрфхэм тырагъэзэжри нобэм къэсыу иритхахэщ. Минит1рэ щым, Дунейпсо Адыгэ Хасэм Гатхэпэм и пщык1упл1ыр Адыгэбзэм и тхыпзэ махуэу гъэлъэп1эн хуеуэ хабзэу къащтауэ, а махуэр Адыгэхэм я махуэ лъап1эхэм ящыщщ.
Adığe dili ve kültürü adına Türkiye Cumhuriyetinden beklentileriniz nelerdir?
 
Адыгэхэм я бзэмрэ я щэнхабзэмрэ теухуауэ Тырку Рэспубликэм и щ1эн хуеуэ узэргугъэхэр сыт?
 
Beklentim, vatandaşı olarak, kendi gerçekliğimi yaşama şansı vermesidir kuşkusuz. Herkesin, ulusal –kültürel değerlerini yaşatma şansı bulduğu bir ülke sanırım dünyanın en zengin ülkesidir. Ben de Türkiye Cumhuriyeti’nin bu anlamda, dünyanın en zengin ülkelerinden biri olmasını istiyorum. Türkiye Cumhuriyeti Adıgece’nin, nüfus itibariyle en gelişmiş olarak konuşulan, yazılan, okunan ülke olması gerekirken en zavallısı durumunda olması korkunç bir durum. Bir dil, konuşulması için insanlara ihtiyaç duyar. O dilin sahiplerinin elinden bu şansı aldığınızda, kendilerini geliştirmesine olanak sunmadığınızda, o dili yok eden sorumlu durumuna düşersiniz. Maalesef, salt Adigece değil, ülkemizde onlarca dilin benzer akıbeti mevcut. Türkiye Cumhuriyeti, diller bahçesidir aslında. Bahçedeki çoğu dillerin ağzı bantlanmış bir halde. Elbette bu bantların çözülmesini istiyorum. Dünya’da en çok Adıge’nin yaşadığı bir ülkede; Adıgece’nin en çok geliştiği diaspora ülkesi olsun istiyorum.
 
Сыкъыщалъхьа хэгъэгум. Псом и пэ сэ сызыхущ1экъу, сызхуэхъуапсэ гъащ1эр зыгъэщ1энымк1э и 1энат1э илэжьыжын хуейщ. Зэлъэпкъуэгъухэр яку мамырыгъэ дэлъу зыхуей гъащ1эр щагъуэт зы хэгъэгу дунейм и нэхъ дахэдыщ сэрк1э. Сэри сыщыпсэу мы хэгъэгур нехъыф1 дыдэу щытыным сыхущ1окъ. Адыгэхэр нэхъыбэдыдэу щыпсэу мы хэгъэгум. Адыгэбзэр нэхъ тхьэмыщк1эдыдэу зэрыщытыр гуауэщ. Бзэм зиужьыным, хэмык1уэдэным щхьэ ц1ыхубэ хуэныкъуэщ. Ц1ыхухэм я бзэр къа1эщ1эфхрэ зевмыгъэужьмэ, а бзэр щ1эзыт1эну и ужь итхэм ящыщ фохъу. Зэрдижагъуэщи, Адыгэбзэм и закъуэкъым, мыхуэдэу зипсэ хуэкъу бзэ щыкуэдщ мы хэгъэгум. Бзэ жыг хадэщ и п1алъэ пщ1эмэ. Я жьэр зэтэдауэ зибзэ мыпсэлъэжыф хадэщ иджырк1э. Тырку къэралыгъуэм, Адыгэм и нэхъыбэр щыпсэу мы хэгъэгум Адыгэбзэми и макъ щы1ужын хуеуэщ сызэреплъыр.
 
Adığece’nin Türkiye’de gelecek nesillere ulaştırılması konusunda ümitli misiniz? Türkiye’de Adığece adına yapılan çalışmalar yeterli mi? Adığecenin Türkiye’deki geleceği adına ümit verici mi?
 
Тыркум. Адыгэбзэр щ1эблэм егъэщ1энымк1э угугъэрэ? Адыгэбзэм теухуауэ ек1уэк1 лэжыгъэхэр ирикъурэ? Адыгэбзэр,  Тыркум щыпсэуфынымк1э угугъэрэ?
 
Türkiye’de Adıgece’ye yönelik ciddi bir çaba olduğunu düşünmüyorum. Hatta, bu konuda Çerkeslerin de ciddi bir talepleri olduğu kanısında değilim. Bir düşünün, konuştuğumuzda 5 milyondan bahseden bir toplum ve temsil iddiasındaki örgütler (STK), yüzlerle ifade edilen derneklerinde sadece dans ediyor. Anne-baba çocuğuna dans etmek için izin verirken, dil ve dil ile üretilebilecek aktivitelerden uzak tutuyor. 70 yıllık süreçte oluşturulan korku kültürünün önemi büyük. Çerkesler, kendilerine ilişkin değerlere sahip çıkma, kendileri adına bir şey talep etme durumunda değiller maalesef. Anadilin, bir halkın, bir kültürün var olabilmesi için ne kadar yaşamsal öneme sahip olduğunun da çok fazla farkında olamadılar. Çünkü buna cesaretleri yoktu. Yine de son zamanlarda kafakol ilişkileri sayesinde de olsa, iki kent üniversitesinde Adıgece’nin gündeme alınması sevindirici. Bu da ancak, Türkiye’de Adıgece’nin arşivlenmesine katkı sağlayabilir. Bu konuda mevcut yapılardan farklı olarak, salt çalışma alanı anadil olan yapılar oluşturulmalı. Elbette, ülkede demokratik yapının yolculuğu da bu ülkede Adıgece’nin ömrünü belirleyecektir. Adıgece’nin Türkiye’de geleceğine ilişkin, umut var diyemiyorum.
 
Адыгэбзэм теухуауэ Тыркум щалэжьыу си ф1эщ хъукъым. Езы Адыгэхэри мыбы хуеищыу си гугъэкъым. Хуеууэ щытми иджыри мэщынэхэри утыку къихьэкъым. Зи бжыгъэр мэлуанитху хъууэ жи1эу зыщытхъуж зы лъэпкъым 1уаха хасэхэм къэфэн нэхъ 1уэху ямы1эу зэхэтщ жыз1эмэ езгъэлейкъым. Анэ адэхэм я бынхэр къафэ гупхэм къырашал1э щхьэ, бзэм теухуауэ зы лэжьыгъэ къыхагъахьэкъым. Мыр мы хуэдэу щ1эхуам щхьэусыгъуэ куэд и1эщ. Илъэс ищ1 лъандэрэ зэрагъащынам къехь ар. Сы Адыгэщ жып1эныр, Адыгэбзэк1э упсэлъэнракъым зи гугъу сщ1ыр?  Анэдэлъхубзэр, лъэпкък1э упсэуным, зыпщ1эжыным, умк1уэдыжыным и къежьапэщ ауэ, Адыгэхэр мыхуэдэу еплъыфахэкъым. Нобэ дыкъысдэсам, унывэрситетит1ым Адыгэбзэм елэжьын гугъэ ящ1ауэ зэрыщытыр гуф1эгъуэщ. Ари зи сэбэп хъунур Адыгэбзэр Тыркум архивым щыщ1элъхьэнращ. Псом ипэр, Адыгэхэр и бзэ зэрагъэщ1эжыным хъыжьэу зыратынращ. Бзэ нэхъ 1уэху зымылэжь хасэхэр 1уахуу щытмэ, бзэм и гъащ1эр мы хэгъэгум нэхъ к1ыхь щыхъунщ. Ари, къэралыгъэм, лъэпкъ 1уэхухэмк1э утыку къырилхъэну хабзэхэм епхащ. К1эщ1у жыт1энщи, Адыгэбзэм мы хэгъэгум гъащ1э к1ыхь щи1экъым.
 
Adığecenin anavatandaki statüsü nedir? Neden bölünmüş bir şekilde yapılandırılmış? Mevcut statüsü sizce yeterli mi? Yeterli değilse çözüm önerileriniz nelerdir?
 
Адыгэбзэм, хэкум и щытык1эр дауэ? Сыт щ1икъухьын щ1эхъуар? Нобэм Адыгэбзэм и щытык1эр уэрк1э ирыкъурэ? Иримыкъуу щытмэ дауэ зэрыхъун хуейр?
 
Anavatandaki Adıgece’nin durumu olması gereken düzeyde değil elbet. Genel olarak, olması gereken konumda olabilmesi için, Adıge halkının ve değerlerinin doğal gelişim şansı olması gerekirdi. Yine de SSCB de, Adıgece’nin yeniden bir alfabeye kavuşmasını ve bu dilde çok önemli bir literatürün oluşmasını göz ardı edemeyiz.
 
Bu gün gelinen noktada maalesef durum daha da kötüye gitmektedir. Bir dilin, yaşamın içinde anlam bulması ile ömrünün uzaması doğru orantılıdır. Başka türlüsü, sürekli korumak için özel önlemler almayı, çabalar vermeyi gerektirir. Ben Anavatanda da bu yönde çabalar verildiğini biliyorum. Edebiyatta hala Adıgece’nin üretim dili olması elbette sevindirici. Tiyatroların sergilenmesi, konserlerin veriliyor olması, çok sayıda müzisyen ve müzik gruplarının hala anadilde çabalarını sürdürmesinin yanı sıra, Adıge Dili ve Edebiyatı ile iligili fakültelerin, üniversitelerde olması olumlu. Ders saatleri yeterli olmasa da okullarda Adıge dili derslerinin veriliyor olması teselli verici.
 
Ди жагъуэ зэрыхъущи Адыгэбзэм нобэ хэкуми тхьэмык1афэ къыщытеуащ. Лъэпкъыбзэу зэрыщытыр ф1ыми, лъэпкъыр иримыпсалъэмэ шынагъэщ. Абыи Урысыбзэр къытек1уэщ щытщ. Узыхуей улъэ1эсыным щхьэк1э ар зыпсэлын, зыджын ц1ыхубэ ухуэныкъуэщ. Езым я хабзэк1э, я бзэк1э зэк1уэжыу ип1э иувэжынращ мы 1уэхум и хэк1ып1эр.  Бзэр, сымэджэщ щэхуа ц1ыху нэхъей хъущхъуэ защ1эк1э пхуэгъэпсэунукъым. Ар гъащ1эм къыхэувэжын хуейщ.
Ит1ани еджап1эхэм, унивэрситетхэм зэрыщаджыр, газетхэр, журналхэр  къызэрыдэк1ыр, тиятрохэр зэрзэф1агъувэр, мащ1э хъуами тхылхэр къызэрыдэк1ыр гуф1эгъуэщ.
 
Her dilin kendi gramer yapısı ve özellikleri mevcut. Kafkas dilleri genelde fazla harf barındıran, az sesli, çok sessiz, ergatif ve datif halli, yönelimsi, hareketli, bolca öntakılı ve fiilimsi diller. Mahreçli halleriyle birçok dilden farklı konumdalar. Kısacası zor diller. Bu dilleri zenginleştirerek gelecek nesillere ulaştırma konusunda anadilde öğretim mi yoksa anadilde eğitim mi müspet etki yapar?
 
Бзэ псом я зэхэлъык1эр зэщхьэщок1. Макъ куэд зи1э бзэхэщ Къавкъазыбзэхэр. Макъ зешэр и мащ1эу, макъ дэк1уашэхэр и куэдыу щытщ. Сафиксхэмки адрей бзэхэм ещхьхэкъым. Ипэми, икуми, ик1эми къыпоувэ. К1эщ1ыу жыз1энщи, бзэ гугъхэщ. Мы бзэхэм гъащ1э ягъуэтыу заужьыфыным папщ1э анэдэлъхубзэ зэгъэщ1эныр ирикъуну, хьэмэрэ анэдэлъхубзэк1э цыхухэр гъэсэн хуей?
 
Anadil öğretiminin aslında bir aldatmaca olduğunu düşünüyorum. Bir insana anadilini öğretmek, cümle olarak da kulağı tırmalayan bir durum. Elbette olması gereken anadilde eğitimdir. Ve genel de Kafkas dilleri, özelde de Adıge dili, eğitim dili olarak kullanılabilecek zenginlik ve derinliktedir. Zor diller olduğu bir gerçek. Hatta, zor diller olarak kabul edilen Arapça ve Rusça ile kıyısından da olsa tanışmış biri olarak Adıgece’nin her iki dilden de zor olduğunu düşünüyorum.
 
Kafkas dillerinin, klasik olarak, sesli sessiz harf analizlerinden farklı değerlendirilmeli bence. Turbeçkov Nikolay ”Bu dil (Adıgece), kurgusu ile o kadar mükemmeldir ki, rüzgarın ıslığını, daldan düşen kuru yaprağın hışırtısını, hızlı akan ırmağın sesini, toprağın nefes alış-verişini, ırmağın içindeki taşların birbirlerine sürtünmelerinin sesini, kalp atışının temposunu, kuşların şarkısını ve daha çok şeyin sesini duyuyorsun dinlediğinde…”  şeklinde değerlendiriyor. Bu zenginliği ile bilim çevrelerinin dikkatini çeken bir dilin, Türkiye’de kimsenin umurunda olmadan yavaş yavaş yok olmasına  tanıklık etmek acı veriyor. Öyle çoksesli bir besteyi anlamanın tek bir yolu vardır: Adıgelerin dili, dünyanın oluşumunda olup biten her şeyi ifade edecek kadar eskidir. Budur onu eşsiz kılan da..." Turbeçkov Nikolay

Анэдэлъхбзэ егъэщ1эным програмэ хуэгъувыныр щхьэ гъэпц1эж 1ухуу зэрыщытыр на1уэщ.Укъыщалъхуа щыщ1идзэн хуейщ зэгъэщ1эныр.  Зы ц1ыхум и анэдэлхувзэр хамэбзэ евгъащ1э нэхъей ебгъэщ1эну и ужь уитыныр, псалъэ ухауэ тхьэк1умэми къопэск1у. Зэрыхъун хуейр. Къавкъазыбзэхэр псори. Адыгэбзэр зэрыщытым хуэдэу гъащ1эр ирибджыну, ирепхьэк1ыфыну бзэхэщ. Зэрыбзэ гугъхэри пэжщ. Адыгэбзэр, урысыбзэмрэ Арапыбзэмрэ нэхърэ нэхъ гугъуу согупсыс. Макъ псоми зыгуэр къыщыбжи1эк1э, макъ зэшэ, макъ дэк1уашэ жыр1эу зэщхьэщыхынри зэхуащэу щыткъым. Турбэчков Николай мыр же1э Адыгэбзэм щхьэ: «А бзэм (Адыгэбзэм) и макъ зэхэлъык1эр апхуэдизк1э телъыджэщ, плъыфабэщи, жьыбгъэ фийр, пщ1ащэ пылъэлъыжам и щхъыщхъыр, псы уэрым и макъыр, щ1ым и бэуэк1эр, псыхъуэм хэлъ мывэхэр зэрызэнт1э1ур, гу къеуэк1уэм и даущыр, къуалэбзум я уэрэдыр, нэгъуэщ1 куэди зэхыбох абы ущыщ1эдэ1ук1э. “
 
Мыхуэдизу щ1эныгъэл1хэм ягъэлъап1э бзэр, Тыркум, зыми ф1эмы1уэхуу зэрхагъэк1уадэр  гум техуэгъуейщ. ...ры1уэнур зыщ:Адыгэхэм я бзэр нэщ1ысащ дунейм и къэхъугъуэ псори кърип1уэтэну. Аращ ар къызэрымык1уэу зыгъэдэхэжри.»
 
Kamusal alanda konuşulurluğu fazla olmayan bir dilin, tanınmış yasal statüsü ve haklarına rağmen gelecek nesillere aktarılmasının zor olacağı fikrine katılıyor musunuz? Bir dilin yaşayan en önemli kanıtı konuşuluyor olması mıdır? Bu konuda dilsel anlamda ulus bilincinin payı nedir? Bir halkı oluşturan en önemli faktörün dil olduğu görüşüne katılıyor musunuz? Bu konular hakkındaki görüşleriniz nelerdir?
 
Къэралыбзэу щытми, ц1ыхубэм я жэдэмылъу щыт бзэм гъащ1э имы1эныу, щ1эблэм  зэрамгъэщ1эфыну жызы1э еплъык1эр ядэпщтэрэ? Бзэр, къыщапсэлък1э щыпсэур? Лъэпкъу ущытыным бзэм къыхилъхьэ гуащ1эр сыт? Лъэпкъыр лъэпкъ зыщ1ыр бзэращ, еплъык1эм щхьэ сыт жып1эр?
 
Bir dilin var olabilmesinin, kamusal alanda kullanılıyor olmasının önemi yadsınamaz bir gerçek. Keşke bütün dünya halklarının dilleri emperyal hedeflerin kurbanı olmasaydı. Ne kadar yasal statüsü olursa olsun, dilin bir ihtiyaç sonucu kullanıldığı gerçeğini değiştirmiyor. Bu yüzden, gelecek nesillere aktarımı elbette zor olacaktır. Az kullanılmaktan kaynaklı bir durum bu. Doğalmış gibi bize yutturulan amaçlanmış asimilasyon yöntemidir bu. Bir arada yaşamanız politikalarla engellendikten sonra dönüp size, doğal asimilasyon ve entegrasyon edebiyatı yapar egemenler.
 
Bir dilin yaşadığının en önemli kanıtı konuşuluyor olmasının yanı sıra, o dilde üretilmiş bir birikimin varlığıdır bence. Bunun, yazılı veya sözlü olmasının çok önemli olmadığını düşünüyorum. Binlerce yıllık birikimi bugüne taşıyan Kafkas dilleri dikkat çekicidir. Ulus bilincinin ayakta kalabilmesinin olmazsa olmazıdır dil. Dili kaybettiğinizde her şeyi kaybediyorsunuz. Diasporadaki insanların ulus bilincinin güçlü olmamasının, kendi değerlerine, kendi olmaya sahip çıkmayıp, başkalarına hizmet eder duruma düşmesinde/düşürülmesinde elinden dilinin alınmasının çok önemi olduğunu düşünüyorum.
 
Лъэпкъым и гъащ1эр зэрзэрихьэк1 бзэращ пэжыр жып1энумэ гъащ1э зи1энур. Дунейр зыхуирымыкъу, зызмыгъэнщыж 1эрпхъуэрхэм, ябзэми, лажьэ зимы1э пъэпкъ ц1ыкухэм я бэр щ1еуфэ. Гъащ1эм уи 1уэху зэрыплъагъуфын пщ1ыфын хуейщ бзэр бгъэпсэуфын, щ1эблэм ебгъэщ1эфын щхьэк1э. Дунейм утракъухьа и ужь, къэгъазэри езыр езыру асимылъацэм, гъащ1эм дэгъуэгурык1уэным и гугъу къыпхуащ1ыж. Уи бзэмрэ, лъэпкъ гъащ1эмрэ къызэребзэджэк1ар ягу къагъэк1ыжкъым.
 
Бзэр зэрыпсэум и щыхьэтыр къэпсэлъын закъуэкъым. А бзэмк1э тхауэ, тхылхэмрэ лэжьыгъэхэм якуэдыгъэми къегъэлъагъуэ. Ижь ижьыжь лъандэрэ гъащ1эм щек1уэк1ахэр нобэм къытхуэзыхьауэ къытхуэз1уэтэж къавкъазыбзэхэр гъэщ1эгъуэнхэщ.
Лъэпкъу ущытыным щхъэ уи бзэ пщ1эжын хуейщ 1эмалыншэу. Тыркум ис адыгэхэм езым я лъэпкъ 1уэхум хуепэгэк1у зэрыщытыр, зыхэс лъэпкъыр зэрагъэлъап1эм и зыныкъуэ ящхьэрэ я бзэрэ зэрамыгъэлъэп1эжаращ 1ухушхуэр.
 
Fakir dil yoktur, gelişmemiş dil vardır, gelişmesine müsaade edilmemiş, yasal statüsü tanınmamış dil vardır tezine katılıyor musunuz? Mesela Lazcası olmayan hiçbir kelimenin Türkçe orjinal karşılığı yok. Elbette bu kelimeler artık Türkçe değildir diyemeyiz. Bu konular hakkındaki görüşleriniz nelerdir? Etnisite çalışmaları anadille desteklendiğinde daha anlamlı olacağına ve nihai hedefin anadil olması gerektiği tezine katılıyor musunuz?
 
Бзэ тхьэмыщк1э щы1экъым, зызмыужьа бзэщ ахэр. Зиужьыну 1эмал зымгъуэта бзэщ щы1эр.  Псалъэм папщ1э, Лазыбзэм хэмытыу, Тыркубзэдыдэу псалъэ щы1экъым. Тыркубзэу щымытыу. Къыхэува псалъэхэр, хэтк1ухьахэр Тыркубзэкъым жып1э хъунукъым сызэреплъымк1э. Уэ мыбы дауэ уеплърэ? Анэдэлъхубзэм, лъэпкъ 1уэхухэр щызепхьэк1э, лъэпкъыр къызэф1эгъэувэжынымк1э щхьэпэшхуэ и1эщ жа1э. Уэ сыт мы еплъык1эм хужып1эр?
 
Her şeyden önce bir dilin gelişmesinin engelleniyor olmasının insanlık suçu olarak kabul edilip, bu suçu işleyenlere karşı yaptırımları olacak bir dünya örgütünün olması gerekirdi. Ancak dünyayı sömürenlerin kontrol altında tuttuğu gerçeği, bu dile getirdiğim isteğin de bir ütopya olmasını sağlıyor. İnsanlık, kendi zenginliklerini, küçük çıkarları uğruna yok ediyor maalesef.
 
Dillerin gelişiminin, yaşam alanlarında olabilirliği ile doğru orantılı olduğunu, düşündüğümüzde bütün dillerde her şeyin bir karşılığının mutlaka olduğunu, ancak kullanılmamasından dolayı yokmuş gibi algılanmasına neden olduğunu görüyoruz. Düşünmek yerine bildiğimiz diğer dilde karşılığını seslendirmekle kendi dilimize ihanet ettiğimizi fark edemiyoruz. Bir Çerkes yaşlısının –ki dili bilmemesi mümkün değil- şöyle bir cümle kurduğuna tanık olmuştum: “ İyi, kötü, hurru, ozguru dopsour.” Bu cümlede fark ettiğiniz üzere tek Adıgece sözcük “dopsour” (yaşam sürüyoruz). Bu o anda hangi dilde düşünüyorsanız o dil, sizin kendi anadilinizi kontrol ettiğinin somut bir örneği. Sürekli kendi dilinizde konuşuyor, okuyor ve yazıyor olduğunuzu düşünün. Böyle bir şey asla başınıza gelmeyecek. Zira rüyalarınızı anadilinizde görmeye devam edeceksiniz.
 
Etnisite çalışmalarının anadilde yapılmasının elzem olduğunu düşünenlerdenim. Anadilin kullanılmadığı bir etkinliğin, yaşanan ülkenin dilinin yaygınlaşması ve gelişmesine katkıdan öte bir anlam taşımıyor maalesef.
 
Псом ипэ, дэни, зыбзэм и зиужьыныгъэм пэувхэм я пэувыфыну, дуней псом зэдащтэу зэф1агъувауэ зы хасэ я1эн хуейт сызэреплъымк1э. Сыт щхьэ жып1эмэ, Ар ц1ыхугъэм упэувауэщ зэрыслъытэр.  Мы си псалъэр пэж хъуным щхьэ, 1эр-пхъуэр къэралыгъуэхэм я 1э лъэпкъ ц1ык1ухэм я гъащ1эм хахыжын хуейщ. Ц1ыхуц1ык1ум зимыщ1эжыу езым и 1эк1э зегъэтхьэмыщк1эж, бзэхэр зыщигъэгъупщэжурэ. Бзэхэм и зыужьыныгъэр, гъащ1эм зэрыхэт щык1эм зэрепхар щытщ1эк1э, бзэ псоми, тхьэмыщк1агъэ къыхуэзыхьыр зэрамыпсэлърауэ утыку къохуэ. Ди бзэм хэт псалъэм дэгупсысыным дыдощхьэхри. Хамэбзэм и псалъэр ди бзэм къыхыдогъувэ. Ди бзэ дызэребзэджэк1ыжым дегупсыскъым. Адыгэбзэр ф1ыдыдэу зыщ1э нэхъыжь гуэрэм мыпхуэдэу зы псалъэ уха къипсэлъу ситхьэкумэк1э зэхэсхащ: “Ийи, кютю, хьуру, 1уэзгуру допсэур.” Мы лсалъэм Адыгэбзэу хэтыр “допсэу”  псалъэращ. Мы щапхъэм къигъэлъагъуэр мыращ; узэрыгупсысэ бзэм уи анэдэлъхубзэр щ1ехъумэри, абы ип1э йоувэ. Уибзэ урипсэлъэжу щытмэ мыпхуэдэ зы псалъэ уха зэхэпхынукъым. Фи пщ1ыхьэп1эми фи анэдэлъхубзэк1э фепщ1ыхьыжынущ. 
 
Лъэпкъым теухуауэ утыку къыралъхьэ лэжьыгъэхэр анэдэлъхубзэк1э лэжьын хуейщ. Ар мыхъумэ, узщыпсэу къэралыгъуэм и бзэ бгъэлъэп1эным пэмыщ1 зыри къик1къым а лэжьыгъэм.
 
Türkiye’deki mevcut Türkçü, ulusalcı, Türkçü-Ulusalcı asimilasyon politikalarıyla dilsel, kültürel, toplumsal uzlaşma ve aydınlanma gerçekleştirilebilir mi? Mealen nereye kadar asimilasyon? Bu konular hakkındaki görüşleriniz nelerdir?
 
Тыркум, шовэнизмэр ипэ къизгъэщ еплъык1эм, пэмыщ1 лъэпкъхэм я бзэр щыгъэгъупщэныр зи 1энат1э еплъык1эхэм дауэ дагуры1уа хъуну? Асимылацэр дэнэ зыдынагъэсынур? Сыт мы 1уэхумк1э уэ уи еплъык1эр?
 
Bunca dilin konuşulmasının, engellenerek unutturulmasının ve günümüzde nerdeyse “can çekişen” diller haline gelmesinin temel sorumlularının Türkçü-Ulusalcı politika yürüten anlayış olduğunu herkes biliyor. Mesela Dünya’nın en zengin seslerine sahip dillerinin bir tanesi olan Wubıh dili bu anlayış sonucunda şu an ölü dil durumundadır. Zira, bütün wubıxlar Osmanlı topraklarına sürülmüş durumdaydı. Şimdi söyleyeceklerim, Rusların suçunu asla hafifletmez fakat, belki de Kafkasya’da biraz nüfus kalmış olsaydı, şu an wubıxçe konuşan insanlar olurdu. Türkçeden başka bir dile tahammülü olmayan bir anlayışla karşı karşıyayız bugün de. Fakat, artık dayatmacı bir akış açısının insanları bezdirdiği gerçeği de ortada.
 
Мы хуэдиз лъэпкъыбзэм и макъ щы1уным пэуву, щагъэгъупщэуэ нобэ къыздэсам “псэхэк1” щытык1э  къэхуэзыхьэр уи упщ1эм зи гугъу пщ1ы еплъык1эр зи1эхэращ, мыр хэтк1и на1уэщ. Псалъэм папщ1э, Дунейм нэхъ макък1э нэхъ бехэм ящыщт Убыхыбзэр. Ар зыпсэлхэр Тырку щ1ыналъэм къызэрык1ам щхьэ, хэкум зыри къызэримынам щхьэ нобэ ц1ыху ирипсэлъэжкъым. Урысым я лъажьэ ящхьэщысхыу аракъым ауэ, хэкум из ныкъуэ къинауэ щытамэ нобэ Убыхыбзэк1э псалъэ ц1ыху щыпсэунут. Тыркубзэм пэмыщ1 бзэр зигу темыхуэ еплъык1эщ къытпэщ1этыр ноби. Ар хьэ шовэнизмэ еплъык1эр ц1ыхубэми яхуэшэк1ыжкъым. 
 
Kartvelist asimilasyon politikaları, Megrel ve Megrelce sorunu hakkındaki görüşleriniz nelerdir?
 
Къэртвэлистхэм асимылацэ еплъык1эк1э Мэгрэлхэмрэ я бзэмрэ езым зэрхагъэтк1ухьым уи еплъык1эр дауэ?
 
Gürcistan’ın ufkunu karartan, “Küçük Emperyalist Ülke” diye anılmasına vesile olan bir anlayıştır Kartvelizm. Adıge Psale Gazetesi’nde, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Balkarların ve Karaçayların sürgüne gönderilmesinde bu anlayışın parmağı olduğundan bahseden bir röportaj okumuştum. O dönemde 700 civarında da Adıge ileri geleni sürgün edilmişti. Stalin’in şemsiyesi altında istediklerini yapan bir anlayış söz konusuydu. Son zamanlarda şemsiyenin adı Amerika oldu. İkinci bir İsrail’e Kafkasya bölgesinde ihtiyaç duyan ABD, Kartvelist anlayışla kol kola girmiş görünüyor.
 
Гурзиним щхьэ “1эрпхъуэр къэралыгъэ цык1у” жа1эу ц1э фезгъэщар Къэртвэлистхэм я гъащ1э еплъык1эращ. Адыгэ псалъэм тырадзауэ джэрпэджэж сыщеджауэ щытащ, Балкъархэм, къэращейхэм, щибл хуэдиз Адыгэ унагъуэ ягъусэу ет1уэнэрей дуней зауэм щыгъуэ я хэку щырагъэбгынам, мы 1уэхур зэтезухуар Къэртвэлистхэращ жи1эу итху. Сталин и жауэ щ1эту, зыхуей псо бзэджагъэр апщыгъуэми ялэжьащ. Нобэм къыздэсам, я жьауэ закъуэращ зэхъуэк1ар. Иджырей жьауэм и ц1эр Амэрикещ.  Ет1энэрей израил иухуэну гугъэ зыщ1а Амэрикем Къавкъаз лъэпкъхэм къэхуихьынур, дэни яхуихьаращ. Мыбы и л1ык1уэу къэувари Къэртвэлист гъэщ1э еплъык1эращ.
 
Savaş yıkım demek, felaket demek, ölüm demek. İlk başta savaşa karşı olmak lazım ve maalesef ki savaşın sonucunda masum insanlar da ölüyor. 1992’deki Gürcistan’ın Abhazya işgalinde çok sayıda Abhaz ve Megrel öldü. Megreller ve Abhazlar arasında ortak tarih birliği olmasına rağmen Megreller Sovyetler Birliği zamanındaki Gürcistan’ın emperyalist Abhazya politikalarının mağduru mu oldular?
 
Зауэм къик1ыр гу1эгъуэщ, гуауэщ, тхэмыщк1агъэщ, л1эныгъэщ. Псом ипэ зауэм пэувын хуещ. Зауэм лажьэ зимы1э ц1ыхухэр хок1уадэ. Минрэ щибгъурэ бгъущ1рэ т1ум Гурзиныр Абхъазым къыщытебэнам, Абхъазу ик1и Мэгрэлу ыху куэд хэк1уэдащ. Абхъазхэмрэ Мэгрэлхэмрэ ижь ижьыжь лъандэрэ я тхыдэр къызэдогурык1уэ щхьэ, Мэгрэлхэр Совет Суюзым и зэманым, Гурзинхэм 1эрпхъуэр щытык1эм и зэранышхуэ ялъэгъуауп1эрэ?
 
Kuşkusuz öyle oldu. Kardeş halkların birbirine kırdırılmasını ancak emperyalist emelleri olan bir anlayışın işine yarayabilirdi. Bunu da hem yayılmacı anlayışını sürdürerek, hem de kendi içindeki halkları kırdırarak yaptılar. Megrellerin, bütün bölge halkları gibi kendiler olarak yaşama şansını ellerinden alan Kartvelist anlayışa karşı bütün halkların birlik içinde olması, emperyalizme karşı kardeşliği öne çıkarması gerekir diye düşünüyorum. Tarihten gelen kardeşliklerine rağmen Sovyet zamanından bu yana yürütülen politikalarla iki halkı karşı karşıya getiren anlayış, maalesef günümüzde bölgede, kan, gözyaşı ve yıkıma sebep oluyor.   
 
Пэжщ зауэр гуауэщ, гу1эгъуэщ, цыхуц1ык1ум и хэк1уэдап1эщ. Гурзиным и 1эрпхъуэр щытык1эм Абхьазхэм я закъуэкъым, детхэнэ лъэпкъми и зэранышхуэ къек1ащ. Мэгрэлхэр Къэртвэлистхэм щытщыгуи псэик1 къыхуахьыну, хагъэк1уэдэну зэрхущ1экъухэр нобэкъым. Картвэлхэм, лъэпкъ псор зэгуэувэу я бзэджагъэм пэувын хуейщ.  Зэкъуэшныгъэращ ахэр ф1ым хуэзышэнур. Нобэм дыкъыздэсам, Картвэлизмэм и еплъык1эм къихьар, Абхъазхэмрэ Мэгрэлхэмрэ зэщыгъэ1еинщ. Ар зыхуейри ара дыдэт. Лъэпкъит1ыр хэк1уэдэху езыр зыхуем хуоблъагъэ. Гурзинхэм, Советлъандэрэ мы еплъык1эм зимхъуэжауэ, гуауэ, гу1эгъуэ, тхьэмыщк1эныгъэр къахуехь Абхъаз лъэпкъым и мызакъуэу, лъэпкъ псоми.
 
Şovenizm batağındaki Gürcistan Amerikan desteğiyle Kafkasların İsrail’i olmuş durumda ve İsrail’le çok sıkı ilişkileri var. Gürcistan’ın Ağustos 2008 Osetya işgalini ve akabinde Rus-Gürcü savaşını, etkilerini ve sonucunu değerlendir misiniz?
 
Шовэнизмэм и курэкупсэм хэхуауэ Амэрикем и л1ык1уэу Къавкъаззэм и израил хъун гугъэ ищ1ащ Гурзиным. Минитрэ им и гъэмахуэм Асэтиным зэртебэнар, абы къыбгъэдэк1уу Урысымрэ гурзинымрэ я зауэр, зэхъук1ынэ къэхъуахэр, зауэм къытхуихьахэр сыт? Дауэ уеплърэ мыхэм?
 
Tesadüfen bu dönemde Adıgey Cumhuriyeti’ndeydim. Süreci farklı bir pencereden görme fırsatım oldu. Gürcistan’ın fazlaca Amerika’nın dolduruşuna geldiğini, bu durumdan en çok zararı Gürcistan’da yaşayan insanların  gördüğünün altını çizmek lazım. “Küçük emperyal ülke” anlayışındaki Kartvelistler, bölgeye sadece sorun taşıyorlar. Bu arada olan bölge halklarına oluyor. Aslında bölgede, kazanan iki güç var. Birincisi Amerika, istikrarsızlık yaratarak. İkincisi Rusya, bölgeyi daha fazla kontrol altına alarak. Bunu yaparken de “kurtarıcı” rolünü oynuyor iki güç de. Bunların tek müsebbibi de yayılmacı Gürcü şovenizmi.
 
Илъэсит ипэ а зауэр къыщыхъуам Адыгейм  сыщы1эт. Абы къыбгъэдэк1ыу еплъык1э л1оужьыгъуэхэм седэ1уащ. Гурзинхэр Амэрикем и щытхъур ирагъэлеяуэщ зэрыплъагъур. Егъэлеиным. Гурзиным езым и ц1ыхухэм и зэранышхуэ зэрек1ари гъэпщк1уакъым. “1эрпхъэр лъэпкъ ц1ык1у” зыф1ащауэ Картвэлизмэм 1эщ1элъ Гурзиным, Къавкъазым къахуихьыр мыхъумыщ1агъэщ.  Лъэпкъхэм я зэранышхуэ йок1 а щытык1эм. Пэжыр жып1энумэ, зи к1эн къэлчыр къэралыгъуитщ. Амэрикемрэ Урысеймрэщ. Т1уми а щып1эхэр езым я псалъэм и лъабжьэ щагъэтыным хущ1экъурэ, хуэм хуэмурэ зэдогуашэхэр.  Мы ф1ыгъэри(!) ахэм къахуэзыхьыр 1эрпхъэру еплык1э къэзыщта Гурзиным и шовэнизмэращ.
 
Son olarak neler söylemek istersiniz?
 
К1э ух псалъэу сыт къыжып1эн?
 
Yaşanası bir Kafkasya, hem bölge için hem de Dünya için bir ihtiyaçtır. Bliyoruz ki binlerce yıllık kültürel birikimiyle insanlığın yolunu aydınlatacak bir bölgedir. Dilleri, geçmişin bilinmezlerin çözülmesinin şifresi olacak derinliktedir. İnsanlığın bunu iyi anlayıp, bölge halklarına, kendileri olarak yaşama şansı tanımalıdır. Emperyalizmin yok olacağı bir dünya diliyorum.
 
Гъащ1эр тыншыгъуэк1э шек1уэк1ыну Къавкъазым, а хэгъэгум и мызакъуэу дуней псор хуэныкъуэщ. Иж ижьыжь лъандэрэ гъащ1э щек1уэк1а щ1ыналъэм, щалэжьауэ нобэм къынихьэса щэнхабзэм и мызакъуэу, ц1ыхуц1ык1ум иджыри къыгурымы1уауэ куэд къэз1уэтэжын бзэхэми я щыналъэщ ар. Дунейм гъащ1э щезыхьэкхэм мы т1эк1ур къагуры1уэу, Къавкъаз лъэпкъхэм, езым я бзэ я хабзэк1э я гъащ1э ирахьэк1ынк1э хуит ящ1ын хуейщ. Емпэриализмэм (1эрпхъуэр щытык1э) к1э щигъуэта дуней къытхуихуэнк1э сылъэ1уак1уэщ.
 
İlginiz için çok teşekkür ederim.
 
Фыщ1эшхуэ пхузощ1 къытхуэпщ1ам щхьэ.
 
Ben de size teşekkür ederim, kendimi ifade fırsatı sunduğunuz için. Çalışmalarınızda başarılar dilerim.
 
Сэри си гуапэщ, си гъащ1э еплъык1э къызэрыз1уэтэфар. Тхьэм фи гугъэфхэр къывдигъэхъу.
 
04.07.2010
 
Hazırlayan: Xopuri Lazi
ETİKETLER :
Diğer RÖPORTAJ haberleri
Köşe Yazarları
 ‹ 
 › 
Arşiv Arama
- -
Doğu Haber-Doğu Medya-Doğu Kültür Gazetesi
© Copyright 2013 Dogu Medya -Dogukultur. Tüm hakları saklıdır. Dkm Medya
DKM MEDYA GROUP -1
STK-DERNEKLER
FİRMALAR-İŞ DÜNYASI
STK-İŞ DÜNYASI MESAJLAR
DKM MEDYA GROUP-2
TÜRKİYE-BÖLGE, FİRMALAR- İŞ DÜNYASI
DOĞU KÜLTÜR MEDYA
SERHAT HABERLER
BAĞLANTILARIMIZ
STK-İŞ DÜNYASI MESAJLAR
STK-DERNEKLER
FİRMALAR-İŞ DÜNYASI
DOĞU KÜLTÜR MEDYA